Sporysz to nie zboże, choć rośnie na kłosach żyta, jęczmienia czy pszenicy. To twarda struktura grzyba Claviceps purpurea, która wytwarza się w miejscu, gdzie powinno znajdować się ziarno. Sklerocja – jak technicznie nazywa się te struktury – są magazynami przetrwalnikowymi, które zimą chronią grzyb, a wiosną uwalniają zarodniki infekujące nowe uprawy.

Najgroźniejsze są jednak związki chemiczne, jakie zawierają: alkaloidy ergotowe (takie jak ergotamina czy ergokrystyna), które zwężają naczynia krwionośne i działają psychoaktywnie. Skutki? Od halucynacji i drgawek, po martwicę kończyn i śmierć.

W średniowiecznej Europie sporysz był nieznanym zabójcą. Ludzie spożywali zakażone zboże nieświadomi jego działania. Efektem były masowe zatrucia zwane ergotyzmem, które występowały w dwóch postaciach:

  • Zatrucie konwulsyjne – powodowało skurcze, drgawki, halucynacje i zachowania maniakalne.

  • Zatrucie gangrenowe – powodowało martwicę tkanek i odpadanie kończyn.

Między 990 a 1130 rokiem w samej południowej Francji mogło umrzeć nawet 50 tysięcy osób. Choroba była tak powszechna, że założono zakon Szpitalników św. Antoniego, który prowadził setki szpitali leczących ofiary tajemniczego „ognia św. Antoniego” – bo tak nazwano dolegliwość z powodu piekącego bólu kończyn.

Sporysz podejrzewa się o udział w tajemniczych zjawiskach historycznych: manii tanecznej, zbiorowych halucynacjach, a nawet… procesach czarownic. Wiele objawów zatrucia było brane za opętanie czy klątwę. Szczególnie w regionach o wysokim spożyciu żyta, jak Alzacja czy Saksonia, liczba procesów czarownic wzrastała równolegle z występowaniem sporyszu.

Choć pierwsze przypuszczenia o toksyczności ostrogów pojawiły się już w XVI wieku (niemiecki lekarz W. Thelius), dopiero Louis René Tulasne w połowie XIX wieku udowodnił, że struktury te nie są częścią rośliny, ale produktem pasożytniczego grzyba. Było to przełomowe odkrycie, które zmieniło podejście do upraw i jakości żywności.

Mimo tragicznej przeszłości, sporysz stał się również źródłem nadziei. Na początku XX wieku naukowcy zaczęli wyizolowywać jego alkaloidy:

  • Ergotamina – stosowana w leczeniu migreny.

  • Ergometryna – przydatna przy krwawieniu poporodowym.

  • LSD – dietyloamid kwasu lizergowego, odkryty przypadkowo przez Alberta Hofmanna w 1938 roku, stał się symbolem kontrkultury lat 60. XX wieku.

Niektórzy badacze sugerują, że już starożytni Grecy wykorzystywali sporysz w napoju kykeon, spożywanym podczas misteriów eleuzyjskich – tajemnych obrzędów religijnych ku czci bogini Demeter, mających zapewnić „wgląd w śmierć i odrodzenie”.

Dziś sporysz nadal jest zagrożeniem. Współczesne rolnictwo, choć skuteczniej kontroluje jakość ziarna, wciąż musi zmagać się z jego obecnością – szczególnie w kontekście zmian klimatycznych, które sprzyjają rozwojowi pasożytów. Sporysz to nie tylko przeszłość – to ciągłe przypomnienie o kruchości łańcucha pokarmowego i potędze mikroskopijnego świata.