„Jeśli prezbiter był pijany i obnażył się, będzie wykluczony z kleru przez 7 tygodni…” Wymagania w stosunku do członków kleru w starożytności.

W tekstach pochodzących z archiwum Abrahama nie znajdziemy informacji, które precyzowałyby, jakimi cechami winni się odznaczać członkowie kleru. To zrozumiałe, nie było powodu, aby w dokumentach powstających w związku z konkretną osobą i konkretną sprawą precyzować ogólne zasady, jakimi kierował się biskup, wyświęcając członków kleru, ani postaw, jakich od nich po święceniach oczekiwał. Żeby je poznać, musimy więc odwołać się do innego typu źródeł, do tekstów normatywnych.

Jesteśmy w tej szczęśliwej sytuacji, że tego typu informacje znaleźć możemy w Kanonach Atanazego, z więc w tekście nie tylko o egipskiej proweniencji, ale też napisanym przez człowieka na podstawie jego własnego doświadczenia, a nie na podstawie wzorów tekstów normatywnych o odległej metryce i trudnym do ustalenia procesie kształtowania się.

W tekście Kanonów Atanazego znajdziemy sporę ilość postulatów odnoszących się do sytuacji szczegółowych:

Lektorzy niech czytają ze zrozumieniem. A ci, którzy chcę zrozumieć, niech będę pouczeni i niech im będzie wytłumaczone bez zazdrości, lecz z największym zaangażowaniem, albowiem pytają o to, co dobre (kanon 58).

Analogicznie kanon Bazylego 89 stwierdza, że nie może być prezbiterem ten, kto nie rozumie słów Pisma, zwłaszcza Ewangelii. Nie jest jasne, co oznacza „nie rozumieć słów”, mielibyśmy do czynienia z duchownym nieznającym języka greckiego, w którym jest odprawiane nabożeństwo?

Nie przystoi kapłanowi, aby używał dwóch miar. Gdy bierze, odmierza miarą wielką, dobrze wypełnioną i woła do dającego: „Połóż twą rękę”. Gdy daje, odmierza miarą małą, kładzie po trochu, chce wziąć coś w zamian z ręki, która bierze, i znajduje w tym wielkie zadowolenie (kanon 9).

Powinieneś posiadać w kościele miarę sprawiedliwą, zapieczętowaną z góry i u dołu, aby ubodzy nie byli skrzywdzeni (kanon 19).

Żaden kapłan niech nie miesza się do spraw związanych z podatkami(kanon 22) [w grę wchodzi zakaz indywidualnego uczestniczenia w procesie poboru podatków; natomiast Kościół jako instytucja odgrywał w nim istotną rolę, EW].

Niech diakoni i ci, którzy sposobią się do kapłaństwa, nie piją wina aż do upicia się (kanon 29).

Niech żaden kapłan nie pije wina w dni Paschy. Niech też nie je niczego, z czego wychodzi krew. Wino, które zostało ofiarowane dla ołtarza, niech będzie rozdane ubogim i chorym (kanon 30) [sformułowanie tego kanonu nie jest szczęśliwe, gdyż zakaz spożywania mięsa zwierzęcia, które nie wykrwawiono w czasie uboju, obowiązywał nie tylko w czasie Paschy, EW].

Niech żaden kapłan nie udaje się do łaźni w Czterdzieści Świętych Dni i dwa dni postne, środę i piątek. Jeśli ktoś by się tam znalazł, nie będąc chorym lub w gorączce, niech będzie zawieszony (kanon 31).

Nikt z kapłanów nie może handlować na bazarze (kanon 38).

W wersji koptyjskiej tekst kanonu jest rozwinięty:

Co zaś się tyczy zawodów członków kleru, niech nie pracują w zawodach związanych z handlem, gdzie zdarza się kradzież, albo w takich, w których nie będą swobodni w godzinie Ofiarowania (kanon 49).

Żaden kapłan, ani ten, kto sposobi się do kapłaństwa, niech nie przestaje z jasnowidzami, zaklinaczami, astrologami i czarodziejami (kanon 41).

Niech żaden kapłan nie wiąże się z kobietą, która nie jest jego [żoną]. Jeśli zaś któryś znalazłby się w stanie cudzołóstwa lub zdrady małżeńskiej, niech przez rok czyni pokutę, a jeśli jej nie dopełni, niech będzie wykluczony (kanon 42).

Jeśli diakonowi umrze żona, niech pozostanie wstrzemięźliwy. Jeśli zaś jest młody i nie jest w stanie być wstrzemięźliwy, niech się ożeni. Niech pozostanie sześć miesięcy na zewnątrz [to oznacza pozbawienie prawa przystępowania do Komunii przez okres sześciu miesięcy, EW]. Jeśli ze względu na miłość nie zostanie przywrócony [do grona diakonów, EW], niech pozostanie jako lektor (kanon 43).

Niech kapłani nie pozwalają swoim żonom nosić złota, srebra, kamieni szlachetnych, ani czernić oczu, ani ozdób na kostkach nóg, ani na głowie, ani drogocennych ubrań, albowiem taki sposób noszenia się nie przystoi dzieciom Kościoła (kanon 44).

Żaden kapłan niech nie oddala swej żony z wyjątkiem przypadku nierządu. Jeśli oddali swą żonę, połączy się z inną i będzie miał z nią dzieci, niech będzie wykluczony (kanon 45).

Wśród tych zaleceń bardzo niewiele odnosi się do czynności pastoralnych kleru, w istocie rzeczy to, co ich obowiązuje, mieści się w nakazach chrześcijańskiej moralności. Duchowni powinni być nienagannymi członkami kościelnych społeczności. Wśród warunków wstępnych przy wyświęcaniu, autor kanonów rozpatruje tylko sprawę małżeństw duchownych.

Kanony Bazylego, które powstały poza Egiptem, ale były w nim używane w sprawie członków kleru mają podobną treść i charakter. Są natomiast pewne nowe wymagania w stosunku do Kanonów Atanazego, warto zająć się nimi bliżej.

Duchownym zakazane są związki małżeńskie z bliskimi krewnymi: córką brata, siostrą ojca (kanon 44). Kościół toczył w Egipcie ciężką walkę z obyczajami czasów rzymskich, kiedy to upowszechniły się małżeństwa między bratem a siostrą.

Prezbiter i diakon nie mogą pić wina, jeśli mają zapalić światło w kościele. Jeśli „musi pić wino” (sformułowanie „musi” jest godne podkreślania jako wyraz pragmatycznego myślenia), to powinien zostać w miejscu, w którym pił. Jeśli prezbiter był pijany i obnażył się, będzie wykluczony z kleru przez 7 tygodni, analogicznie diakon – 5 tygodni, lektor i odźwierny – 3 tygodnie i otrzyma 40 batów na rozkaz prezbitera (kanon 54).

Członek kleru: nie powinien wszczynać bójek, nie powinien z nikogo szydzić (kanon 57) ani ranić (kanon 70), nie powinien spotwarzać innych (kanon 76).

Mamy dwa przepisy zakazujące członkom kleru brania udziału w złych małżeństwach świeckich: nie mogą pisać listu rozwodowego ani błogosławić drugiego małżeństwa (kanon 71 i 72).

prof. Ewa Wipszycka

Fragment z publikacji Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu

Prof. Ewa Wipszycka jest historykiem i papirologiem; w badaniach naukowych koncentruje się na historii Egiptu od czasów Aleksandra Wielkiego; wiele uwagi poświęca okresowi późnego antyku. W bogatym dorobku naukowym autorki znajdują się między innymi: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (t. 1–3), Historia starożytnych Greków (t. 1–3), Kościół w świecie późnego antyku, O starożytności polemicznie, Moines et communautés monastiques en Égypte: (IVe–VIIIe siècles), Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu. Polecamy rozmowę z prof. Ewą Wipszycką, którą przeprowadził Szymon Hiżycki OSB Mnisi – nie tylko ci święci.