Konferencja odbiła się szerokim echem w mediach. O wydarzeniu napisał nie tylko wspomniany Washington Post, ale także Independent, The European Conservative, Vatican News czy The Hill.
Deklaracja z Casablanki powstała w ubiegłym roku jako efekt współpracy prawników, lekarzy i psychologów, którzy na co dzień zajmują się tzw. macierzyństwem zastępczym i jego wpływem na jednostkę i społeczeństwo. Przekonani o konieczności wypracowania środków o charakterze globalnym, przygotowali oni projekt międzynarodowej Konwencji w sprawie powszechnego zniesienia macierzyństwa zastępczego, który promują wśród rządów państw i organizacji międzynarodowych. Deklarację wraz z załączonym projektem Konwencji podpisało ostatecznie 100 ekspertów z 75 różnych krajów.
System praw człowieka ONZ a macierzyństwo zastępcze
Zjawisko tzw. macierzyństwa zastępczego czy też surogacji nie zostało expressis verbis zakazane w traktatach międzynarodowych. Niemniej, w ramach międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka ONZ, prawa dziecka zostały zagwarantowane w szeregu zarówno wiążących, jak i niewiążących dokumentów. Istotnym z punktu widzenia interpretacji postanowień konwencyjnych dokumentem (choć niewiążącym), jest Deklaracja praw dziecka z 1959 r. przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Na mocy zasady dziewiątej zdanie drugie, dziecko nie powinno być przedmiotem handlu w żadnej formie. Natomiast zgodnie z zasadą szóstą, poza wyjątkowymi przypadkami, w pierwszych latach życia nie wolno oddzielać dziecka od matki. Podobnie podstawowy i wiążący dokument, na mocy którego chronione są prawa dziecka, a więc Konwencja o prawach dziecka z 1989 r., w treści art. 7 stanowi, że dziecko od momentu urodzenia – jeśli to możliwe – ma prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką. Co więcej, art. 11 nakłada na Państwa-Strony obowiązek podejmowania kroków w celu zwalczania nielegalnego transferu dzieci oraz ich nielegalnego wywozu za granicę. Regulacja ta ma znaczenie zwłaszcza dla tych Państw-Stron, których regulacje krajowe zakazują macierzyństwa zastępczego. Z kolei art. 21 lit. d stanowi, że Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka było celem najwyższym i będą podejmować wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia, aby w przypadku adopcji do innego kraju osoby w nią zaangażowane nie uzyskały z tego powodu niestosownych korzyści finansowych. Konwencja została ratyfikowana przez 196 państw, które – na mocy rzeczonego postanowienia – powinny zakazać surogacji komercyjnej w swoim porządku wewnętrznym. W tym zakresie warto także zwrócić uwagę na brzmienie art. 2 lit. a Protokołu Fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z 2000 r. Stosownie do jego treści, handel dziećmi oznacza jakiekolwiek działanie lub transakcję, w drodze której dziecko przekazywane jest przez jakąkolwiek osobę lub grupę osób innej osobie lub grupie za wynagrodzeniem lub jakąkolwiek inną rekompensatą. Tego rodzaju definicja prawna zdaje się obejmować już nie tylko surogację komercyjną, ale także tzw. altruistyczną, która co do zasady oznacza, że całkowity koszt ponoszony przez potencjalnych rodziców sprowadza się do pokrycia kosztu procedury i opieki medycznej kobiety w czasie ciąży.
W zakresie systemu ochrony praw człowieka ONZ, należy zwrócić uwagę także na postanowienia Konwencji o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego z 1993 r. Wzrastająca mobilność społeczeństw i zwiększenie ilości transgranicznych adopcji spowodowała reakcje zarówno legislacji krajowych, jak i międzynarodowych w tym zakresie. Podczas dyskusji na temat regulacji adopcji zagranicznej ścierać się miały dwie koncepcje – pierwsza, popierająca ułatwienie adopcji bez względu na granice państwowe oraz druga, zwycięska, dla której adopcja poza granice państwa miała stanowić jedynie środek ostateczny. Celem wspomnianej Konwencji jest zapewnienie, że przysposobienia międzynarodowe dokonywane są w najlepszym interesie dziecka, a istniejące zabezpieczenia uniemożliwiają uprowadzenie i sprzedaż dzieci oraz handel nimi. Postanowienia te zatem zobowiązują państwa do zapobiegania traktowaniu dziecka wyłącznie jako przedmiotu transakcji. W dalszych postanowieniach podkreśla się wymóg współpracy pomiędzy organami państw uczestniczącymi w przysposobieniu dla zapewnienia ochrony dzieci, a w normie art. 32 ust. 1 zawarto zakaz uzyskiwania niestosownej korzyści majątkowej lub innej z tytułu działania dotyczącego przysposobienia międzynarodowego.
Badania rynku
Jak wynika z raportu Global Surrogacy Market Size, Share, Growth Analysis, By Type, By Technology – Industry Forecast 2023 – 2030, globalny rynek „macierzyństwa zastępczego” dynamicznie się rozwija wraz z rosnącymi wskaźnikami postępu w technologiach wspomaganego rozrodu, zmieniającymi się normami społecznymi, coraz powszechniejszymi problemami z niepłodnością i rosnącą akceptacją nietradycyjnych struktur rodzinnych. Rynek ten obejmuje szeroki zakres usług, w tym gestacyjne macierzyństwo zastępcze (z wykorzystaniem techniki in vitro), tradycyjne macierzyństwo zastępcze (w którym matka zastępcza jest dawczynią komórki jajowej), konsultacje prawne i medyczne, leczenie niepłodności i usługi wsparcia po zakończonej procedurze. Kluczowi gracze w tej branży to agencje „macierzyństwa zastępczego”, kliniki płodności, firmy prawnicze specjalizujące się w prawie reprodukcyjnym oraz pracownicy służby zdrowia.
Technicznie rynek ten podzielony jest na kilka segmentów – według typu, stosowanej technologii i regionu. Według regionu, rynek dzieli się na Amerykę Północną, Europę, Azję i Pacyfik, Bliski Wschód i Afrykę oraz Amerykę Łacińską. Według tego raportu osoby z krajów, w których obowiązują drogie lub restrykcyjne przepisy dotyczące macierzyństwa zastępczego, często szukały usług zastępczych w krajach o bardziej przystępnych cenach i łagodniejszych regulacjach. Do popularnych w tym kontekście krajów należało kilka stanów USA, Indie i Ukraina.
W 2022 r. globalny rynek macierzyństwa zastępczego został wyceniony na 12,97 mld USD. Prognozowany wzrost wynosi z 15,76 mld USD w 2023 r. do 74,63 mld USD do 2031 r.
Weronika Przebierała – dyrektor Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris