Bronisław Piłsudski, podobnie jak jego młodszy brat Józef, był w młodości konspiratorem i za swoją działalność zapłacił zesłaniem. W przeciwieństwie do przyszłego Marszałka, w czasie wygnania zajął się nauką, stając się jednym z najwybitniejszych badaczy plemion zamieszkujących Sachalin.

Tekst jest fragmentem e-booka Mateusza Będkowskiego „Polacy na krańcach świata: XIX wiek. Część III”


Bronisław Piłsudski przez 19 lat przebywał na Dalekim Wschodzie, gdzie został zesłany za współudział w przygotowywaniu zamachu na rosyjskiego cara. Prowadził tam amatorskie badania etnograficzne wśród miejscowych ludów, szczególnie Ajnów, z którymi bardzo się zżył. Choć jego praca przyniosła mu pewną sławę i rozgłos, zwłaszcza w środowiskach naukowych, w późniejszych latach został przyćmiony przez dokonania swego młodszego brata – Józefa. Pozostały po nim, poza stosunkowo nielicznymi publikacjami, unikatowe zdjęcia i nagrania dźwiękowe badanych plemion.

Bronisław Piotr Piłsudski urodził się 2 listopada 1866 roku w Zułowie w powiecie święciańskim na Litwie (ówczesny zabór rosyjski), ok. 55 km na północny wschód od Wilna. Pochodził z patriotycznej rodziny ziemiańskiej. Jego ojcem był Józef Wincenty Piotr Piłsudski (1833–1902), matką zaś Maria z Billewiczów (1842–1884). Miał liczne rodzeństwo – pięć sióstr i sześciu braci – w tym najsłynniejszego z nich: Józefa Piłsudskiego (1867–1935), przyszłego marszałka Polski. Piłsudscy mieszkali w sporym majątku ziemskim w Zułowie aż do jego pożaru w lipcu 1874 roku (według niektórych opracowań w lipcu 1875 roku). Spłonęły wówczas stary dwór, nieukończony nowy, a także zabudowania i obiekty przemysłowe. Po tym wydarzeniu znacznie pogorszyła się sytuacja finansowa rodziny.

Piłsudscy ostatecznie przenieśli się do Wilna, gdzie od września 1877 roku Bronisław i Józef uczyli się w I Gimnazjum, w którym porozumiewanie się w języku polskim było zabronione. W roku 1882 współtworzyli tam samokształceniowe kółko uczniowskie „Spójnia”, za co Bronisław został relegowany w 1885 roku. Przyszły etnograf wyjechał wówczas do Petersburga, gdzie w roku następnym zdał maturę i zapisał się na Wydział Prawa tamtejszego Uniwersytetu.

Zesłanie na Daleki Wschód

Jego edukację przerwało aresztowanie w marcu 1887 roku za współudział w przygotowywaniu przez Frakcję Terrorystyczną Narodnaja Wola (Wola Ludu) zamachu na cara Aleksandra III. Warto zauważyć, że na czele niedoszłych zamachowców stał Aleksander Uljanow, starszy brat późniejszego rewolucjonisty Włodzimierza Lenina. Drukował nawet w petersburskim mieszkaniu Piłsudskiego manifest programowy swej grupy. Polak użyczył też swoich kontaktów w Wilnie, gdzie terroryści mogli zakupić materiały chemiczne do produkcji bomby. Bronisław otrzymał karę śmierci przez powieszenie, którą ostatecznie zamieniono na 15 lat zesłania na Sachalin. Józef Piłsudski był także zamieszany w zdarzenie, jednak w odróżnieniu od starszego brata pomagał konspiratorom, nie mając świadomości ich prawdziwego zamiaru – służył m.in. za przewodnika po Wilnie. Dlatego też został skazany tylko na pięć lat zsyłki do Syberii Wschodniej (do Wilna powrócił w 1892 roku).

Po pobycie w petersburskich więzieniach w czerwcu 1887 roku Bronisław został wysłany przez Moskwę do Odessy, skąd z kilkuset innymi zesłańcami popłynął statkiem „Niżny Nowgorod” przez Kanał Sueski. Swoją podróż tak relacjonował w liście do ojca z 10 lipca 1887 roku z Singapuru:

Choć życie moje i wszystkich współaresztantów jest tak monotonne na statku, jednak wykorzystuję nadarzającą się okazję, aby przekazać Ci trochę informacji o mojej podróży od czasu ostatniego listu. Morze Czerwone nas mieszkańców północy oczywiście dobrze przegrzało, jednak bardziej niż wszystko inne dotykał nas tworzący się w zamknięciu zaduch, którego zlikwidować nie mogła nawet nasilona w tym czasie wentylacja. (…) Szczególnie silnie nie chorowałem, dlatego też nie martw się, Ojcze. Sam, chociaż czasem czuję się słabo, zastanawiam się, czy nie za bardzo wyolbrzymiam to sobie, że byłem chory i niezdrów. (…) Gdy wpłynęliśmy na Morze Czerwone, zdjęto nam kajdany, wielu jednak bardziej cieszy to, że nie golą nam głów, widząc w tym oszpeceniu najstraszniejszą dla siebie karę fizyczną (_„Kochany Ojcze! Raz jeszcze pozwolono mi napisać do Ciebie…”. Listy Bronisława Piłsudskiego_, [w:] „Literatura Ludowa”, nr 4–5, r. 43, s. 95–96).

 

Sachalin po raz pierwszy

Piłsudski dotarł na Sachalin 9 sierpnia. Ta dość spora wyspa (ponad 72 000 km2), znajdująca się na Oceanie Spokojnym, została odkryta przez Europejczyków w XVII wieku – choć wówczas sądzili, że stanowi część kontynentu azjatyckiego. W XIX wieku stała się miejscem rywalizacji Rosji i Japonii. W drugiej połowie stulecia została w całości włączona do Rosji i ustanowiona miejscem zsyłek.

Sześć pierwszych dni Polak spędził w Aleksandrowsku, po czym skierowano go do liczącej kilkaset domów wsi Rykowskoje w okręgu tymowskim. Tam od 1888 roku pracował fizycznie (m.in. w zakładzie stolarskim), a po roku, z braku wykształconych osób wśród Rosjan, został zatrudniony w kancelarii więziennej. Zajmował się także kształceniem dzieci strażników. Dzięki temu cieszył się szczególnymi względami i szybko zamieszkał poza osiedlem katorżników, wynajmując mieszkanie u rosyjskiego osadnika. Od 1889 roku rozpoczął również dla Rosjan obserwacje meteorologiczne.

Polak, w ramach własnych zainteresowań, poświęcił się badaniom etnograficznym rdzennych mieszkańców wyspy, do których czuł sympatię m.in. ze względu na podobne położenie. Najpierw poznał mieszkających w jej północnej części Gilaków (obecnie Niwchowie, żyje ich kilka tysięcy), których tak później wspominał w jednej ze swych publikacji:

Pierwsi, z którymi się poznałem, trafiwszy dzięki zrządzeniom ślepego losu na Sachalin, byli Gilacy; oni też pozostali mi na zawsze najlepszymi, drogimi druhami wspólnej niedoli. I dla nich, dla całego plemienia, dnie sławy, czasy świetnej (z ich punktu zapatrywania) przeszłości minęły i już nigdy nie wrócą… I oni, niedawni panowie piętrzących się wszędy gór, bystrych, przeczystych i wiecznie szumiących potoków, rzek-karmicielek, gęstych lasów tajemniczych, pełnych zwierza o futrach bogatych — oni dumni z panowania nad rozległą przyrodą — zostali zdeptani przez nowych przybyszów — utracili na zawsze, tak przez nich ukochaną swobodę. (…) Związek serdeczny nas łączący krzepł i rozszerzał się na coraz dalsze okolice. Jużeśmy razem się cieszyli powodzeniem waszym w sezonach połowu ryb i myślistwa, odczuwaliśmy radość, gdy zdrowe latorośle uszczęśliwiały rodziny i powiększały liczbę członków gasnącego waszego szczepu; smuciliśmy się razem, gdy śmierć unosiła do pięknego, ale nieznanego „Mlywo“ [Mływo – w wierzeniach Niwchów kraina umarłych – przyp. M.B.] tych, których zaliczaliśmy do naszych wspólnych przyjaciół; żebraliśmy razem u naszych „Panów”, by wykołatać pomoc w klęskach, grożących wam głodem; obmyślaliśmy środki, by zapobiegać szerzącym się epidemiom. O dzięki Wam, bracia moi żółtolicy, dzięki za zaufanie i przyjaźń, które z żywego trupa pożądającego śmierci zrobiły na powrót człowieka hołdującego przede wszystkim czynnej miłości dla ludzi – Dziękuję za otwarcie mi dusz waszych, za odsłonięcie mi tajników waszej trudnej, odmiennej, nieharmonijnej dla nas, ale wam drogiej ojczystej mowy, za powierzenie niejednej tajemnicy, za chętne objaśnianie waszych myśli i zapatrywań, za dzielenie się ze mną najdroższym skarbem, który wam pozostał i osładzać wam będzie ciężkie kajdany niewoli — waszymi pieśniami (Bronisław Piłsudski, Poezya Gilaków, s. 4–5).


Następnie Piłsudski badał m.in. Ajnów (spotkał ich po raz pierwszy w 1896 roku, kiedy władze więzienne wysłały go na południe wyspy, by zbudował tam stację meteorologiczną i zebrał kolekcję etnograficzną tego ludu), z którymi zżył się najbardziej, a także Oroków zamieszkujących środkową część Sachalinu (obecnie żyje ich zaledwie kilkuset). Polak poznawał języki tych ludów, zbierał materiały do ich słowników (łącznie 10 000 wyrazów ajnuskich, 6 000 niwchijskich i 2 000 orokańskich) oraz teksty bajek i pieśni ludowych.

W 1897 roku Piłsudskiemu darowano resztę katorgi i zaliczono go w poczet osiedleńców –nadal więc nie miał prawa opuszczać rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Dwa lata później, dzięki wstawiennictwu Amurskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, opuścił Sachalin i został mianowany kustoszem muzeum tej organizacji we Władywostoku (zajmował się tam zbiorami etnograficznymi i bibliotecznymi).

Sachalin po raz drugi

Od lipca 1902 roku do czerwca 1905 roku z inicjatywy Akademii Nauk w Petersburgu i Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego podróżnik kontynuował na Sachalinie swe badania etnograficzne nad Ajnami i Gilakami. Warto dodać, że Piłsudski wystarał się u władz rosyjskich m.in. o zakładanie pierwszych szkół o zakresie elementarnym dla rdzennej ludności.

W tym okresie przebywał również kilka miesięcy na pobliskiej wyspie Jesso (obecnie Hokkaido) wśród tamtejszych Ajnów. Japończycy pojawili się na niej na przełomie XIV i XV wieku, a na początku XIX wieku oficjalnie włączyli ją w granice własnego kraju i rozpoczęli jej intensywną kolonizację. Hokkaido jest drugą pod względem wielkości wyspą należącą do Japonii (ponad 83 000 km2). Tamtejszych Ajnów od drugiej połowy XIX wieku pozbawiano ziemi i przymusowo asymilowano...

Więcej czytaj na łamach portallu HISTMAG.ORG

hk