Zgodnie z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego (kanon 332, paragraf 2) zrzeczenie się przez Biskupa Rzymu swojego urzędu wymaga, by dokonało się ono w sposób wolny i było odpowiednio oznajmione. Nie wymaga też niczyjego przyjęcia. Benedykt XVI zachował w pełni formę kanoniczną, jak też wyznaczył datę abdykacji właśnie na dzień 28 lutego 2013. Jak już wiadomo ostatnie godziny pontyfikatu spędził w Castel Gandolfo. Po abdykacji Benedykt XVI będzie tytułowany „Jego Świątobliwość Benedykt XVI”, jak też „papież emerytowany”, bądź „emerytowany Papież Rzymski”.

Choć już papież Innocenty III (1198-1216) w swoim dekrecie określił warunki pod jakimi biskup i papież mogą zrezygnować z urzędu, to zasadniczo aktualny zapis Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczący abdykacji biskupa Rzymu opiera się na normach prawnych utworzonych przez papieża Celestyna V. Z tych praw on sam skorzystał w roku, w którym je ogłosił (1294 r.). Normy te przejął następca Celestyna V papież Bonifacy VIII i włączył je do promulgowanego 3 marca 1298 zbioru prawa kanonicznego "Liber Sextus".

Aktualnie procedurę wyboru nowego papieża reguluje przede wszystkim Konstytucja apostolska Jana Pawła II „Universi Dominici Gregis” z dnia 22 lutego 1996. Zauważyć trzeba, iż w Konstytucji tej pojawiają się sformułowania, które procedurę wyboru nowego papieża nie ograniczają tylko do przypadku, gdy ostatni papież zmarł. We wstępie do Konstytucji czytamy: „Dlatego też promulguję niniejszą Konstytucję apostolską, zawierającą normy, do których, gdy nastąpi wakat Stolicy Rzymskiej z jakiegokolwiek powodu lub okoliczności, mają ściśle stosować się Kardynałowie posiadający prawo i obowiązek wyboru Następcy Piotra, widzialnej Głowy całego Kościoła i Sługi sług Bożych”.

W rozdziale I natomiast, w punkcie 3, dotyczącym uprawnień kardynałów podczas wakatu w Stolicy Apostolskiej czytamy: „Ustalam ponadto, że Kolegium Kardynalskie w żaden sposób nie może decydować o uprawnieniach Stolicy Apostolskiej i Kościoła Rzymskiego, a tym bardziej, bezpośrednio lub pośrednio dopuścić do umniejszenia któregoś z nich, nawet w celu doprowadzenia do zgody lub przeciwdziałania poczynaniom nastawionym przeciw tymże prawom po śmierci lub prawowitym znaczeniu się urzędu przez Papieża. Wszyscy Kardynałowie winni zatroszczyć się o ochronę tych praw”. W świetle ostatnich wydarzeń słowa mówiące o zrzeczeniu się urzędu przez papieża brzmią szczególnie proroczo.

Pewne kwestie szczegółowe dotyczące samej procedury wyboru nowego papieża, zachowania wszystkich osób w jakiś sposób związanych z elekcją precyzują też dokumenty: „Ordo Rituum Conclavis” (5 luty 1998) Jana Pawła II oraz dwa Listy apostolskie motu proprio Benedykta XVI: „List apostolski motu proprio w sprawie zmiany niektórych norm dotyczących wyboru Papieża” (11 czerwca 2007) oraz ostatnio opublikowany List apostolski motu proprio „Normas Nonnullas” (22 luty 2013). Te dwa ostatnie sprecyzowały  między innymi pewne nieścisłości, których nie uniknęły dwa wspomniane dokumenty Jana Pawła II.

Choć większość medialnych doniesień skupia się przede wszystkim na dobrowolnej abdykacji Celestyna V, to historia Kościoła obfituje też w różnego rodzaju wydarzenia, gdzie prawowici bądź nieprawowici papieże byli usuwaniu z urzędu siłą, rezygnowali dla dobra podzielonego Kościoła a także zdarzały się przypadki zrzeczenia się urzędu za pieniądze.

Przykładowo podczas wielkiej schizmy zachodniej, kiedy to w niektórych okresach urzędowało praktycznie kilku papieży, spotykamy się z decyzją abdykacji papieża Grzegorza XII. Podczas Soboru w Konstancji (1414-1418) zgodził się on abdykować dla dobra Kościoła. W tym czasie urzędowało trzech papieży - jeden prawowity a dwóch nie. Jednym krokiem, który dawał szansę na przerwanie schizmy była rezygnacja wszystkich uznających się za papieży a w ich miejsce wybrania jednego. Zgoda Grzegorza XII, uznawanego za prawowitego papieża, nie oznaczała jednak, że jego oponenci, antypapieże Jan XXIII i Benedykt XIII kierowali się podobnymi motywami. Sobór w Konstancji w przypadku tych dwu ostatnich, którzy nie zgodzili się na honorową abdykację, po prostu po rozpatrzeniu sprawy złożył ich z urzędu.

Pouczająca jest także historia papieża Benedykta IX, który został papieżem dzięki wpływowi swojego ojca, jak i przekupstwu. Jego życie dalekie było od ideałów chrześcijańskiego życia a w roku 1045 zrzekł się papieskiej tiary, za stosowną opłatą, na rzecz papieża Grzegorza VI. Nie przeszkadzało mu to jednak dalej uważać się za prawowitego papieża. Ostatecznie został zmuszony przez cesarza Henryka III do ustąpienia. Jego miejsce zajął papież Damazy II.

Te i wiele innych przykładów z niejednokrotnie burzliwej historii papiestwa miały niewątpliwie wpływ na powstanie obecnych procedur elekcji nowego papieża jak też tych, dotyczących jego ewentualnej rezygnacji. Ostatecznie chodzi bowiem o to, by wybór nowego papieża, przyjęcie przez niego papieskiego urzędu jak i rezygnacja z niego odbywała się całkowicie w sposób wolny.

 

Marian Pułtuski

 

(Źródła: B. Kumor, Historia Kościoła t. III, Lublin 2001; tenże, Historia Kościoła t. IV, Lublin 2001; Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, Kraków 2011; J. W. O'Malley, Historia papieży, Kraków 2011; Encyklopedia katolicka t. 2, Lublin 1976; Encyklopedia katolicka t. 6, Lublin1993; Encyklopedia katolicka t. 7, Lublin1997; Jan Paweł II, Konstytucja Apostolska „Universi Dominic Gregis”; opoka.org.pl; L’osservatore Romano)