Wiara i dyplomacja. Drogowskazy Daga Hammarskjölda

Wszyscy głupcy są uparci, a ludzie uparci – to głupcy. Im bardziej mylą się w poglądach, tym więcej przy nich obstają (…) Bywają takie zakute łby, których nie sposób przekonać^[1].

 

W dniu twych narodzin, wszyscy byli weseli,

tylko ty płakałeś.

Żyj tak, by w twej ostatniej godzinie

płakali wszyscy inni,

Ty jeden – byś łzy nie miał w oku,

I śmierć spotykał spokojnie, kiedykolwiek przyjdzie^[2].

 

W 1989 roku powstał Konsul (reż. Mirosław Bork), przedstawiający kuriozalną karierę konsula-oszusta w groteskowej rzeczywistości PRL. Filmowa historia Czesława Wiśniaka vel Jacka Ben Silbersteina (w tej roli Piotr Fronczewski), podającego się za konsula austriackiego, oparta jest na biografii Czesława Śliwy, słynnego hochsztaplera z lat sześćdziesiątych. Oglądając przygody sprytnego kanciarza, nie myślałem, że kiedykolwiek spotkam prawdziwego konsula. Tymczasem… najpierw pojawił się Ernest Bryll (w latach 1991-1995 ambasador Rzeczypospolitej w Irlandii) – na żywo, zaś po nim wielcy dyplomaci: Paul Claudel i Dag Hammarskjöld – w przestrzeni literatury (nie wspominając nieocenionego ks. Henryka Jagodzińskiego, z watykańskiej dyplomacji). Wiara przedstawiona w zapiskach Hammarskjölda i w dzienniku Claudela stanowi temat niniejszego szkicu. W czasach, w których dziennikarze śpiewają swoje żałosne i żenujące trele, warto popatrzeć na wielkich ludzi wiary.

* * *

Dag Hammarskjöld – w przeciwieństwie do Paula Claudela – został laureatem Nagrody Nobla^[3]. Przyznano ją sekretarzowi generalnemu ONZ pośmiertnie, w roku 1961. Szwedzki polityk, ekonomista i prawnik zginął w katastrofie lotniczej 18 września 1961 roku. Przy zwłokach Hammarskjölda, „leżących obok szczątków rozbitego i spalonego samolotu, znaleziono w kieszeni marynarki książeczkę Tomasza à Kempis O naśladowaniu Chrystusa” (H, 171). Dużo później ujrzały światło dzienne zapiski duchowe samego dyplomaty. Zdaniem ks. Janusza Pasierba dziennik Hammarskjölda jest zaskakujący: „Na pewno nie można bez wzruszenia myśleć, że po naszej epoce nie pozostaną tylko dokumenty przemocy, pychy, głupoty i zastraszenia, ale że pozostanie po niej może kilka takich książek jak Drogowskazy: czystych, głęboko ludzkich, zakochanych w Bogu. Książek o życiu ofiarnym. O wartości wyrzeczenia”^[4]. Notatki sekretarza ONZ dotarły do polskiego czytelnika dzięki osobie duchownej – ks. Jan Zieja specjalnie nauczył się języka szwedzkiego, aby przełożyć Vägmärken. Co prawda w Drogowskazach nie odnajdujemy żadnej wzmianki o Polsce, ale Dag Hammarskjöld w czerwcu 1956 gościł w Poznaniu (na targach), gdzie doszło do strajków robotniczych i krwawych starć z policją. Jako sekretarz ONZ protestował (bezskutecznie) przeciwko użyciu siły przez komunistyczne władze PRL.

* * *

„Nie wystarczy być genialnym”^[5] – pouczał Baltazar Gracjan – potrzebna jest jeszcze praca. Parafrazując myśl jezuity można powiedzieć: nie wystarczy sam rozum, potrzebne jest jeszcze serce. Modlitwa o serce, skierowana do Boga,  stanowi przejmujące wyznanie wiary szwedzkiego dyplomaty:

Daj mi serce czyste – bym Ciebie mógł oglądać,

serce pokorne – bym Ciebie mógł słuchać,

serce miłujące – bym Tobie mógł służyć,

serce wierzące – bym w Tobie mógł przebywać (H, 69-70).

W swoim opracowaniu Światło i sól ks. Janusz Pasierb przywołuje czterech wybitnych „świętych”, których nie naznaczono stygmatem kanonizacji. Obok Daga Hammarskjölda ksiądz poeta umieszcza Erazma z Rotterdamu, Alberta Schweitzera i Jana XXIII.  Do tego grona można „dorzucić” wybitnego konwertytę, kard. Newmana^[6], który podaje zaskakującą receptę na świętość:

Jego Krótka droga do doskonałości spisana 27 września 1856 zawiera zalecenia następujące: „Jeśli zapytasz mnie, co masz czynić, aby być doskonałym, odpowiem: Nie leż w łóżku dłużej niż wymaga tego czas odpoczynku, pierwsze myśli kieruj ku Bogu, pobożnie odwiedzaj Najświętszy Sakrament, odmawiaj w skupieniu Anioł Pański, jedz i pij na chwałę Bożą, dobrze odmawiaj różaniec, bądź skupiony, wystrzegaj się złych myśli, należycie odbywaj wieczorną medytację, codziennie rób rachunek sumienia, kładź się w odpowiednim czasie – i już jesteś doskonały”^[7].

Hammarskjöld w swoim dzienniku-poemacie wielokrotnie powraca do tematu świętości. Na kartach Drogowskazów zapisano świadectwo mistycznych przeżyć prezydenta świata^[8], które wspierają wypisy ze średniowiecznych mistyków niemieckich, Teresy Wielkiej, Jana od Krzyża. Życie jest drogą do świętości – do stanu, w którym można doświadczyć obecności Boga, który jest miłością. Podobnie dyplomatycznie zamyka swój zbiór trzystu maksym siedemnastowieczny jezuita z Hiszpanii: „I wreszcie maksyma trzechsetna: Żyj świątobliwie!”^[9].

Walka o świętość to codzienne zmaganie z własną małością. Dla Hammarskjölda polega ona na pokonaniu gadulstwa: „Śmieszna jest ta potrzeba wypowiadania się!” (H, 61), oraz pychy i egoizmu:

Próżność podnosi śmieszną główkę i stawia przed sobą krzywe zwierciadło. Przez jedną chwilę śmieje się błazen i stroi miny do swej roli. Przez jedną tylko chwilę – ale właśnie o tę jedną – za wiele. W takich bowiem chwilach sprowadzasz na siebie klęskę i zdradzasz Tego, któremu służysz (H, 104).

W tej walce wewnętrznej nie wolno popaść w pułapkę faryzeizmu: „Kokietujesz – nawet przy robieniu notatek o swej kokieterii” (H, 81)^[10]. Zdaniem szwedzkiego dyplomaty człowiek w wielkiej samotności prowadzi zmagania o czyste serce, zaś Bóg okazuje mu łaskę i daje siłę, aby osiągnąć doskonałość. Wymaga to wielkiej pokory – znosząc swoje słabości, stajemy się godni spotkania z tajemnicą Boga. Wszystko dokonuje się w ciągłym wysiłku sumienia, które niepokoi i upomina:

Do późna w noc,

zasnąć nie dają pytania:

Czym słusznie postąpił?

I – dlaczego postąpiłem

właśnie – tak? (H, 154).

Droga do świętości to droga przez cierpienie. Ks. Pasierb, czytając poemat Hammarskjölda, stanowiący poetycki autoportret dyplomaty, porównuje autora Drogowskazów do św. Sebastiana^[11]:

Czekam

tam, gdzie mnie postawili,

nagi przy tarczy strzelniczej,

przeszyty na wylot strzałami.

Łuk się napina na nowo.

Świszcząc

– omija mnie strzała.

Czy się bawią?

Czy ręka zadrżała?

A może to był wiatr?  (H, 154-155)^[12].

* * *

Szwedzki i francuski dyplomata posiadają wspólną cechę. Jak w Biblii naród wybrany jest nieustannie w drodze, w podróży do ziemi obiecanej – tak oni przemierzają świat. I podobnie jak Abraham, z wiarą patrzą na wszystko, co ich otacza. Dzienniki duchowe to zapis wiary, błyskotliwe credo dyplomatów, które porusza swoją szczerością i głębią. Zdaniem Hammarskjölda „przez wiarę – zaślubiny Boga z duszą – jesteś jednością z Bogiem, a Bóg jest w całej pełni w tobie (…) dlatego – w świetle wiary, jako zaślubin Boga z duszą – wszystko ma sens” (H, 120). Autor Drogowskazów cytuje zdanie św. Jana od Krzyża: „Wiara – jest zaślubieniem duszy przez Boga” (H, 67). W swoim komentarzu sam sobie udziela napomnień w duchu Ewangelii: „Tym, którzy dzięki „zaślubinom Boga z duszą” uznani zostali za sól ziemi, biada – jeśli wietrzeją” (H, 73). Religijność Hammarskjölda jest bardzo konkretna i wymagająca, jego radykalizm nie pozwala na najmniejszą słabość, w której oddalamy się od Boga:

Nie wystarcza codziennie poddawać się Bogu. Chodzi o to, by poddanym być tylko Bogu. Każde odejście od Niego otwiera drzwi marzeniom na jawie, głupiej gadaninie, pokątnym przechwałkom, drobnym obmowom – tym przeróżnym łotrzykom pędu ku śmierci (H, 77).

W powierzeniu się Bogu nie wolno liczyć na swoje ludzkie zdolności i siły, ale z wielką pokorą i ufnością patrzeć na Niego – jeszcze raz zostaje przywołany Jan od Krzyża: „Wiara to zaślubiny Boga z duszą – tak, ale w tym jest też pewność Bożej wszechmocy, działającej przez duszę: dla Boga wszystko jest możliwe, bo wiara może przenosić góry” (H, 94). Wiara jest również podstawą wielkości człowieka, o czym przekonuje czytelników niezawodny „ojciec zwycięski”, Baltazar Gracjan^[13].

* * *

Dyplomata nieustannie podróżuje. Świat, który przemierza, jest otwartą księgą. Dag Hammarskjöld pielgrzymuje z wiarą przez świat, który jawi się w jego poemacie jako cud. Ten cud ma swojego autora i swój cel. Piękno i dobro stworzenia jest pochwałą Stwórcy:

Piękno. Dobro. Przez cudowne 

„tu” i „teraz” nagle

stało się realne (H, 142).

Cudem nie jest nawet samo istnienie świata, ale człowiek, który potrafi zachwycić się czystym pięknem. Epifania wielkości i wspaniałości Boga pozwala człowiekowi odnaleźć sens własnego życia. Zrozumienie przychodzi nagle, niczym niezasłużona łaska, i wzywa do dziękczynienia. Drogowskazy Hammarskjölda stają się szczególnym duchowym apokryfem – Hammarskjöld poeta (fragmenty poematu napisał w formie haiku) tak intensywnie posługuje się Biblią (ponad siedemdziesiąt cytatów), a właściwie pisze Biblią, iż tekst święty łączy się z jego refleksjami. Jak gdyby Biblia – niczym ogromne morze – wchłonęła strumyk duchowych zapisków szwedzkiego dyplomaty i mistyka!

Księga Biblii oraz księga świata (nieustannie otwarte) domagają się dopełnienia w tej trzeciej – księdze życia. A pełne objawienie sensu przyniesie dopiero śmierć:

Księga zamknięta. Nic

mię nie wiąże; czeka

zaś – wszystko. Gotów (H, 144),

która dla Hammarskjölda nie jest przerażającą nicością, ale spotkaniem z Mistrzem i Przyjacielem. Drogowskazy ukazują to w sposób profetyczny.

* * *

W opinii ks. Janusza Pasierba Drogowskazy można porównać z Dziennikiem duszy papieża Jana XXIII^[14], którego kanonizacja już za chwilę. Dag Hammarskjöld, protestancki mistyk, w swoim poemacie wiary wprowadza czytelnika w świat duchowy, który nie jest już światem podziału (katolicki – protestancki), ale stanowi przestrzeń spotkania dla wszystkich chrześcijan, tęsknotę do obecności Tego, który umarł i zmartwychwstał dla zbawienia wszystkich. Mistyczny Hammarskjöld nie jest bynajmniej naiwny w swojej religijności. Pobożność może być również formą ucieczki: „Życiowe pragnienia ludzkiego zwierzęcia nie stają się modlitwą przez to, że o ich zaspokojenie zwracasz się do Boga” (H, 10). Dlatego należy oczyścić serce i stanąć do prawdziwej modlitwy – twarzą w twarz z Tajemnicą. „Módl się, by samotność stała ci się bodźcem do znalezienia czegoś, by dla tego żyć; czegoś dostatecznie wielkiego, by za to umierać” (H, 60) – pisze Hammarskjöld. A zatem modlitwa odkrywa sens życia, wprowadza w świat wartości, dzięki którym warto żyć. W przypadku szwedzkiego dyplomaty nie jest to „łatwa” modlitwa:

Żądam niedorzeczności: żeby życie miało sens.

Walczę o rzecz niemożliwą: żeby moje życie nabrało sensu.

Nie śmiem (i nie wiem, czy kiedykolwiek mógłbym) wierzyć, że nie jestem samotny (H, 60).

Samotność Hammarskjölda to samotność kontemplacji krzyża, na którym kona Chrystus. W lekturze Pisma i dzieł mistyków można znaleźć pocieszenie, ale życie nie polega na szukaniu pociechy. Heroiczność poświęcenia i ofiary, wypełnienie do końca swej misji i obowiązków, to cechy, którym Hammarskjöld pozostanie wierny do końca.

* * *

W księdze Genesis zapisano scenę targów Abrahama z Bogiem. Patriarcha prosi o ocalenie Sodomy, podejmując negocjacje, których stawką jest życie jego kuzyna, Lota. Postawa Abrahama, jego wadzenie się z Bogiem, spór w imię miłości – zyskuje uznanie w oczach Stwórcy. Bóg znajduje upodobanie w śmiałkach, którzy nie lękają się podjąć ryzyka. Dlatego właśnie Abraham, człowiek wiary, stanie się ojcem wszystkich powołanych do zbawienia. Abraham – pierwszy dyplomata – jest także patronem Daga Hammarskjölda i Paula Claudela (o nim już wkrótce), dla których wiara stała się najcenniejszym skarbem.

Dodam jeszcze, iż istnieje Siostra Wanda Boniszewska, od Aniołów, stygmatyczka,

której modlitwy niechaj nas wspierają... Blask słońca w konwaliach!

Ks. Stefan Radziszewski