100 lat temu, 21 maja 1921 r. w Moskwie przyszedł na świat Andriej Sacharow – fizyk, ojciec sowieckiej bomby wodorowej, który… poświęcił się zapobieganiu destrukcyjnym skutkom swojego odkrycia jako zadeklarowany przeciwnik broni masowego rażenia. Sacharow przez lata niezłomnie bronił praw człowieka i odważnie krytykował totalitarny reżim ZSRS, za co niejednokrotnie spotykały go represje.

Jako młody fizyk, ciesząc się względami władzy komunistycznej, wiódł wygodne życie. W 1948 r. – świeżo po studiach – trafił do grupy wybitnych uczonych pracujących nad bronią jądrową. Młody naukowiec był wielokrotnie nagradzany za swoją pracę, jednak w miarę upływu lat zaczął sprzeciwiać się wyścigowi zbrojeń w ramach zimnej wojny. Za swoje wątpliwości i nieprzejednaną postawę zapłacił wysoką cenę…

W 1967 r. Sacharow otwarcie wystąpił przeciwko władzom sowieckiego imperium, pisząc list, w którym popierał amerykańską propozycję obustronnego odrzucenia planów budowy obrony przeciwrakietowej. Szybko popadł w niełaskę Kremla, stając się rosyjskim dysydentem. – Odsunięto mnie od pracy o charakterze ściśle tajnym i pozbawiono przywilejów sowieckiej nomenklatury – wspominał Sacharow.

Od tego czasu zaangażował się w obronę więźniów politycznych, prześladowanych za „nieprawomyślność”, domagał się rehabilitacji ofiar stalinowskiego terroru. Był przeciwnikiem kary śmierci. W swoich publikacjach, wydawanych na Zachodzie, odważnie piętnował politykę władz, obnażając prawdziwą, zbrodniczą naturę sowieckiego systemu. – Związek Radziecki ma strukturę imperium, które powstało przy użyciu siły, wbrew woli większości narodów. To imperium trzeba zdemontować, a w jego miejsce utworzyć dobrowolną konfederację republik – tłumaczył Sacharow.

W 1970 r. pomagał zakładać w Moskwie Komitet Praw Człowieka. Pięć lat później otrzymał pokojową nagrodę Nobla. "Wolność intelektualna ma zasadnicze znaczenie dla społeczeństwa ludzkiego" – pisał Sacharow.

W 1980 r. przywódca ZSRS Leonid Breżniew stracił cierpliwość do rosyjskiego dysydenta. Za krytykę sowieckiej inwazji na Afganistan Sacharow wraz z żoną Eleną Bonner zostali zesłani do zamkniętego miasta Niżny Nowogród. Oboje powrócili do Moskwy dopiero w 1986 r.

Ostatnim dziełem Sacharowa było współutworzenie w 1989 r. rosyjskiego Stowarzyszenia „Memoriał”. Ta niezależna organizacja po dziś dzień zajmuje się dokumentowaniem i upowszechnianiem wiedzy o ofiarach represji komunistycznych oraz ochroną praw człowieka w Rosji i krajach byłego ZSRS. „Memoriał” od lat walczy m.in. o prawdę na temat zbrodni katyńskiej. W 2012 r. stowarzyszenie otrzymało od IPN tytuł Kustosza Pamięci Narodowej.

W 1988 r. Parlament Europejski ustanowił Nagrodę Sacharowa. Stanowi ona wyróżnienie dla osób lub organizacji aktywnych w dziedzinie obrony praw człowieka i podstawowych wolności. Pierwszymi laureatami nagrody byli Nelson Mandela i Anatolij Marczenko.

Andriej Sacharow nie dożył rozpadu Związku Sowieckiego. Zmarł na atak serca 14 grudnia 1989 r. w swoim moskiewskim mieszkaniu.

 

mp/facebook/ipn.gov.pl