Chazarowie pojawili się na pograniczu Europy w VI w. n.e. i osiedlili się na terenie dzisiejszego Dagestanu na północnym Kaukazie. Przez około sto lat pozostawali częścią kaganatu zachodniotureckiego, a po jego rozpadzie utworzyli w latach 630–650 własne państwo.
W drugiej połowie VII w. kontrolowali już terytorium rozciągające się od Krymu i Dniepru po wybrzeża Morza Kaspijskiego i od Północnego Kaukazu po środkowe dorzecze Wołgi. Obszar ten był bardzo zróżnicowany etnicznie: mieszkali tu Alanowie, Goci, Bułgarzy, Pieczyngowie, Rusowie… W miastach nie brakowało Greków, Arabów, Żydów i Persów.
Na mozaikę etniczną nakładała się religijna. Na wspomnianym terenie krzyżowały się wpływy zarówno islamu, jak i chrześcijaństwa w jego wschodnim, bizantyjskim wydaniu. Istniały tu również skupiska ludności żydowskiej.
Wyznawcy wszystkich tych konfesji cieszyli się sporą tolerancją ze strony stepowych władców. Ibn Rosteh, pisarz arabski z początku dziesiątego wieku, wspomina o podległym Chazarom królu miasta Hajdfln, który „w piątek modli się wraz z muzułmanami, w sobotę z Żydami, zaś w niedzielę z chrześcijanami”.
Sami Chazarowie byli poganami wyznającymi tengryzm – religię wspólną dla tureckich i mongolskich ludów azjatyckich stepów. Obecne były w niej praktyki szamanistyczne i kult przodków, ale też wiara w Wielkie Niebo mająca cechy monoteizmu. Taki stan rzeczy utrzymał się przynajmniej do połowy ósmego wieku.
W 737 roku, w czasie jednej z licznych wojen, Chazarowie doznali klęski w bitwie z Arabami. Zwycięzcy zażądali od pokonanych konwersji na islam jako warunku pokoju i tak oto stepowy władca został wraz z rodziną muzułmaninem. Był to jednak najwyraźniej czysty koniunkturalizm i religia proroka nie przyjęła się ani w rządzącej dynastii, ani wśród elity państwa. I być może właśnie to doświadczenie skłoniło chazarskich kaganów do podjęcia decyzji, która po dziś dzień wywołuje zdumienie.
Chazarowie nie przyjęli chrześcijaństwa, ani nie pozostali przy islamie. Zamiast tego postawili na judaizm. Dzisiaj trudno pisać o ich konwersji ze szczegółami. Nie pozostawili po sobie pisemnych przekazów, skazani jesteśmy zatem na źródła obce: bizantyjskie, arabskie i żydowskie.
Często są one wzajemnie sprzeczne. Adopcja nowej religii nastąpiła zapewne na przełomie VIII i IX wieku, ale niewykluczone, że stało się to kilkadziesiąt lat wcześniej… lub później.
Nie ma pewności, ilu Chazarów i ich poddanych przyjęło wyznanie mojżeszowe. Najprawdopodobniej zrobili to jedynie członkowie rodu panującego i wąska elita władzy. Większość ludności państwa pozostała bądź to przy dawnych wierzeniach pogańskich, bądź przy chrześcijaństwie i islamie.
Przyczyny decyzji o przejściu na judaizm mogą być jedynie przedmiotem spekulacji. Chazaria była miejscem schronienia dla wielu członków narodu wybranego, którzy uciekali z Bizancjum w związku z kolejnymi falami prześladowań. Na tereny te przybywali też wyznawcy religii mojżeszowej z Iraku oraz wędrowni kupcy żydowscy. Być może udało im się dokonać nawrócenia chazarskiej elity.
Większość badaczy skłania się do innego poglądu. Judaizm wybrano przypuszczalnie jako przeciwwagę zarówno dla chrześcijaństwa, jak też islamu. Dołączenie do grona monoteistycznych „ludów księgi” pozwalało poprawić pozycję na arenie międzynarodowej i zyskać status „cywilizowanych”, równorzędnych partnerów. Jednocześnie był to dla Chazarów sposób na ograniczenie wpływów politycznych Bizancjum i arabskiego kalifatu we własnym państwie.
Niewykluczone zresztą, że wszystkie te rozważania są… bezprzedmiotowe. W ostatnim czasie pojawiły się opinie podważające prawdziwość przekazów o konwersji Chazarów na religię mojżeszową. Prof. Shaul Stampfer z Uniwersytetu Hebrajskiego dokonał szczegółowej analizy wszystkich źródeł na ten temat i doszedł do wniosku, że są one zupełnie bałamutne.
Uczony wskazuje również, że wielu najważniejszych autorów piszących o stepowym państwie nie wspomniało w ogóle o rzekomym nawróceniu jego władców na Judaizm. Wydarzenia takiego nie potwierdzają również znaleziska archeologiczne. Zdaniem historyka jest to po prostu historyczny mit i nic więcej.
Roman Sidorski
Bibliografia:
- Kevin Alan Brook, The Jews of Khazaria, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham–Boulder–New York–Toronto–Plymouth, UK 2006.
- Krzysztof Dąbrowski, Teresa Nagrodzka-Majchrzyk, Edwart Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975.
- Grzegorz Rostkowski, Konwersja Chazarii na mozaizm na przełomie VIII i IX w., „Fasciculi Historici Novi”, t. 2, Z dziejów średniowiecznej Europy Środkowowschodniej, zbiór studiów pod red. Jana Tyszkiewicza, DiG, Warszawa 1998, s. 7–15
- Shaul Stampfer, Did the Khazars Convert to Judaism?, „Social Studies: History, Culture, Society”, n.s. 19, no. 3 (Spring/Summer 2013), s. 1–72
- Constantin Zuckerman, On the Date of the Khazars’ Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor. A Study of the Anonymous Khazar Letter from the Genizah of Cairo, „Revue des études byzantines”, tome 53 (1995), s. 237–270
