a. Cerkiew prawosławna

Na wstępie należy wyjaśnić, że udzielanie „rozwodów” w Cerkwi jest konsekwencją nadania w X wieku przez cesarzy bizantyjskich ceremonii kościelnej charakteru prawa państwowego (prawo to zezwalało na rozwody) oraz wynikającej stąd potrzebie kompromisu i ustępstw, na jakie Cerkiew musiała się zgodzić, które niestety niejednokrotnie były sprzeczne z prawem kanonicznym^[1]. Można tu przytoczyć np. kanon 87 Piąto-szóstego Soboru Powszechnego zwanego Trullańskim (691-692 r.), w którym czytamy:

Żona, która opuści męża, jeśli wyjdzie za innego, jest cudzołożnicą, według świętego i boskiego Bazylego (…). Jeśli będzie dowiedzione, że opuściła męża bez przyczyny, to on godzien jest przychylności, a ona epitemii^[2]. Przychylność zaś będzie mu wyświadczona w tym, że pozostanie on w obcowaniu z Kościołem. Lecz ten, kto opuści żonę, z którą połączył się prawnie, i weźmie inną, według słowa Bożego (Łk 16,18), winien być sądzony za cudzołóstwo^[3].

            Cerkiew prawosławna dopuszcza więc możliwość „rozwodów”, choć nigdy do tego nie zachęca^[4], uznając taki stan rzeczy za tragedię ludzkiej słabości związaną z życiem w grzesznym świecie^[5]. Powtórne małżeństwo jest uznawane, jako druga szansa, lub też, jako łaskawość dla ludzkich ziemskich pragnień, jedynie przy jednoczesnym zachowywaniu idealnej normy wiecznego związku w imię Chrystusa i zgodnie z prawami przyszłego Królestwa Bożego (trochę to jest zawikłane). Udzielając „rozwodu” czy też używając terminologii cerkiewnej, „zdejmując błogosławieństwo” prawosławie kieruje się zasadą zgodnie z którą sakrament małżeństwa to dar łaski Bożej, który udziela Bóg małżonkom przez posługę kapłana^[6]. W niektórych jednak przypadkach ten dar może nie zostać przyjęty, gdyż sami małżonkowie nie byli dysponowani do jego przyjęcia^[7]. Małżeństwo, jako sakrament implikuje zesłanie łaski Boga, ale łaska ta – jak stwierdza o. Meyendorff – aby być skuteczną, wymaga ludzkiej współpracy („synergia”). Dotyczy to wszystkich siedmiu sakramentów. W przypadku jednak małżeństwa, które opiera się na osobistym zrozumieniu i psychologicznym dostosowaniu się dwojga ludzi, tradycja wschodnia uznaje możliwość popełnienia początkowo błędu, jak również i ten fakt, że życie samotne lub w wypadku śmierci partnera, jest większym złem niż ponowne małżeństwo dla tych, którzy nie potrafią już żyć w zgodzie i miłości ze swoim dotychczasowym współmałżonkiem^[8]. Wartym podkreślania jest fakt, że Cerkiew zabrania wstępowania w powtórny związek stronie winnej rozerwania istniejącego związku, choć i w tym względzie istnieją wyjątki^[9].

            Według prawa kanonicznego Cerkwi, faktycznym powodem do „zdjęcia błogosławieństwa” jest udowodnione cudzołóstwo^[10]. Według teologii Cerkwi takie małżeństwo „umiera” moralnie wraz z miłością^[11]. Prawo to prawosławie opiera na omawianych już „klauzulach rozwodowych św. Mateusza”^[12]. Taka jest teoria, jednak w praktyce dopuszcza się również inne przyczyny. Rozwód może być również udzielony, gdy jeden z małżonków pragnie wstąpić do klasztoru lub gdy, w przypadku żonatych duchownych, kapłan ma być podniesiony do godności biskupiej^[13].

            Prawosławna teologia widzi w miłości małżeńskiej „najdoskonalszy dar” doświadczany jedynie przez przeżycia. Miłość nie może mieć nic wspólnego z cudzołóstwem. A o ile ono zaistnieje, ten „najdoskonalszy dar” – miłość zostaje odrzucony i małżeństwo, jako takie przestaje istnieć. Wynikiem tej sytuacji jest nie tylko tzw. legalny rozwód, lecz następuje tragedia, nadużycie daru wolności, powstaje grzech ciężki^[14]. O. John Meyendorff wyjaśnia, że sakrament małżeństwa, podobnie jak wszystkie sakramenty, wymaga swobodnej odpowiedzi i zakłada możliwość odrzucenia go przez człowieka lub popełnienia w nim błędu; iże po takim grzesznym odrzuceniu lub ludzkim błędzie skrucha zawsze pozwala na nowy początek^[15]. Jest to teologiczna podstawa tolerowania rozwodów w Cerkwi prawosławnej.

            Trzeba jednak zaznaczyć, że jednak nie wszyscy teolodzy prawosławni są skłonni tak od razu, w przypadku udowodnionego cudzołóstwa, „zdejmować błogosławieństwo”. Np. o. Gabriel mnich monasteru na Górze Atos w Grecji, w swoich pouczeniach odnośnie do moralno-praktycznych wymogów małżeństwa opierając się na nauczaniu św. Jana Chryzostoma pisze, że nawet w wypadku dowiedzionego cudzołóstwa lepiej jest dążyć do wzajemnego wybaczenia, poprawy i zjednoczenia małżeńskiego, aniżeli ubiegać się o rozwód, na niekorzyść strony poszkodowanej^[16].

            Cerkiew prawosławna dopuszcza możliwość trzykrotnego zawierania małżeństwa, absolutnie zakazując czwartego^[17]. Oczywiście nie istnieje żaden teologiczny powód ograniczający do trzech liczbę kolejnych małżeństw, to ograniczenie ma charakter dyscyplinarny i bywa, że jest ono łamane. Ojciec Meyendorff wypowiadając się na ten temat podkreśla, że należy wychodzić naprzeciw potrzebom „starego człowieka”, a nawet respektować je jako mniejsze zło; jednak samo zbawienie człowieka wymaga, aby był on pouczony, jak przezwyciężać wszystko, co należy do Królestwa Bożego, już obecnego w Kościele^[18].

            Ceremonia liturgiczna drugiego i trzeciego małżeństwa różni się od ceremonii pierwszego, ma ona charakter pokutny i nie ma już znamion sakramentu^[19]. Pierwotnie obrzęd drugiego i trzeciego małżeństwa pozbawiony był tzw. „ukoronowania”, o którym była mowa już wcześniej. Z czasem jednak to obostrzenie uległo złagodzeniu. Już w XIII w. Nicetas, Metropolita Heraklei w swoich Odpowiedziach do Kanonów, pisze:

…ściśle mówiąc, nie można koronować tych, którzy zawierają powtórne małżeństwo, lecz zwyczaj Wielkiego Kościoła (czyli Kościoła Bizantyjskiego w Konstantynopolu przy. aut.)  nie zachowuje tego ściśle, tolerując nakładanie koron na te pary (…). Muszą one jednak powstrzymać się od przyjmowania Komunii świętej na okres jednego albo dwóch lat^[20].

            Współczesny obrzęd zawierania drugiego i trzeciego małżeństwa jest niczym innym jak rozwinięciem nabożeństwa zaręczyn z wyraźnymi elementami pokutnymi. Obrzęd „ukoronowania” jest skrócony i pozbawiony procesji do centrum kościoła. Prawosławne przepisy liturgiczne zalecają, aby był on stosowany jedynie w tych przypadkach, gdy oboje nowożeńcy zawierają małżeństwo powtórne^[21]. Jednak w wielu przypadkach podejście do tych przepisów jest bardzo liberalne i w praktyce bowiem zaciera się prawosławna nauka o małżeństwie i to, co miało być wyjątkiem staje się normą i stawia przez to sens całej teologii małżeństwa pod znakiem zapytania.

b. Kościół rzymskokatolicki

            Przystępując do omawiania zagadnień związanych z praktyką Kościoła rzymskokatolickiego odnośnie stwierdzenia nieważności sakramentu małżeństwa należy zaznaczyć, że zagadnienia te zostaną przedstawione w sposób skrótowy, gdyż nie jest celem niniejszej dysertacji, która ma charakter teologiczno-moralny, analizowanie zagadnień, którymi w sposób profesjonalny zajmują się kanoniści.

            Kościół rzymskokatolicki zawsze i niewzruszenie nauczał i naucza, że bezwzględną nierozerwalnością cieszy się małżeństwo zawarte między ochrzczonymi i dopełnione. Powoduje ono zaistnienie sakramentalnego węzła małżeńskiego, który może być rozwiązany tylko i wyłącznie przez śmierć jednego współmałżonka^[22]. Prawdę tę Kościół wielokrotnie potwierdził w swoich dokumentach^[23], a w sposób definitywny została ona sformułowana na XXIV Sesji XIX Soboru Powszechnego – Trydenckiego w 1563 r. w kanonach o sakramencie małżeństwa^[24].

            Istnieją jednak w Kościele łacińskim sytuacje, kiedy małżeństwo może być rozwiązane lub stwierdzona jego nieważność od samego początku. Nie chodzi więc tu o „rozwód” - bo takowych w Kościele katolickim nie ma - ale o wykazanie, że dane małżeństwo zostało zawarte nieważnie, czyli faktycznie nie zaistniało^[25].

W pierwszym przypadku zgodnie z przepisami prawa kanonicznego rozłączenie małżonków może nastąpić przez: uzyskanie dyspensy papieskiej od małżeństwa ważnie zawartego, ale niedopełnionego, na mocy przywileju Pawłowego - rozwiązanie małżeństwa na korzyść wiary - lub przez separację małżonków, która jednak nie rozrywa węzła małżeńskiego. Jeśli chodzi o stwierdzenie nieważności małżeństwa chodzi tu o udowodnienie przez kompetentny trybunał, że zaistniały przeszkody, wady lub braki, które czyniły to małżeństwo od samego początku nieważnym, a więc nie mogło być mowy o ważnym sakramencie.

        Kodeks Prawa Kanonicznego wyjaśnia, że mał­żeństwo niedopełnione, zawarte przez ochrzczonych lub między stroną, ochrzczoną, i stroną nie ochrzczoną, może być ze słusznej przyczyny rozwiązane przez Biskupa Rzymskiego, na prośbę obydwu stron lub tylko jednej, choćby druga się, nie zgadzała^[26].

Rozwiązanie małżeństwa, o którym mowa w kanonie, dokonuje się przez akt władzy papieskiej w postaci dyspensy. Jest to władza przysługująca wyłącznie papieżowi. Chodzi tutaj o użycie pełni władzy najwyższej, czyli władzy, jaką posiada tylko Wikariusz Chrystusa na ziemi^[27]. Dyspensa dotyczy małżeństwa ważnie zawartego, lecz niedopełnionego przez akt fizycznego współżycia seksualnego małżonków, o którym jest mowa w kan. 1061 § 1. Chodzi o ludzki akt małżeński przez się zdolny do zrodzenia potomstwa, do którego to aktu małżeństwo jest ze swej natury ukierunkowane i przez który małżonkowie stają się jednym ciałem.

Rozwiązanie małżeństwa, o którym mowa, jest możliwe tylko wtedy, gdy obydwie strony lub przynajmniej jedna ze stron jest ochrzczona. Warunkiem udzielenia dyspensy jest słuszna przyczyna, czyli konkretny powód, który skłania papieża do udzielenia dyspensy. Przyczyna jest słuszna, jeśli jest od­powiednio wielka w stosunku do prawa, od którego ma być udzie­lona dyspensa od prawa Bożego^[28]. Dlatego Stolica Apostolska poucza, że nie można popierać prośby o dyspensę pa­pieską, jeśli brakuje przyczyny dyspensowania. Zatem istnienie słusznej i ważnej przyczyny jest warunkiem koniecznym (sine qua non) otrzy­mania dyspensy^[29].

Rozwiązanie małżeństwa na korzyść wiary może nastąpić wtedy gdy zostało ono zawarte przez osoby nieochrzczone, jeśli jedna ze stron przyjęła chrzest, a jednocześnie zachodzą warunki określone przez prawo. Mał­żeństwo (rozumiane jako kontrakt, a nie sakrament!) może być rozwiązane na korzyść wiary mocą przywileju Pawłowego i na podstawie pełni władzy papieskiej.

Przywilej Pawłowy

Przywilej Pawłowy, czyli inaczej przywilej wiary, ma za fundament tekst św. Pawła Apostoła znajdujący się w 1 Liście do Koryntian (7, 12-13. 15) i oznacza pra­wo przyznane neofitom, na mocy którego po przyjęciu chrztu mogą oni zerwać związek małżeński zawarty przed przyjęciem chrztu z osobą nieochrzczoną przez zawarcie sakramentalnego związku małżeńskiego, o ile poprzedni współmałżonek nie wyrazi chęci nawrócenia się albo sam zerwie wspólnotę małżeńską, albo też uniemożliwia wzajemne pożycie, nie chcąc żyć w zgodzie na obraz Stwórcy^[30].

Po nawróceniu i przyjęciu chrztu zmienia się diametralnie sytuacja małżonków. Strona nawrócona ma pozostać nadal ze współmałżonkiem nieochrzczonym, jeśli on chce zgodnie współżyć i prowadzić wspólnotę małżeńską. Gdyby jednak strona niewierząca chciała odejść, może odejść, gdyż Bóg powołał ludzi do życia w pokoju. Prawo do życia w wolności i bez konfliktów sumienia, czyli życia w pokoju w nowej sytuacji życiowej i bez narażania na niebezpieczeństwo własnego zbawienia, jest wyż­szym dobrem niż nierozerwalność naturalnej umowy małżeń­skiej. Jednak „pierwszy krok” w tej sprawie nie należy do strony ochrzczonej, gdyż ta nie ma prawa odejść, jeśli druga strona chciałaby spokojnie współżyć. Inicjatywa należy natomiast do strony nieochrzczonej, która, jeśli nie chce pozostawać i żyć spokojnie z nowo nawró­conym małżonkiem, może odejść^[31].

Przywilej Pawłowy był znany i praktykowany już w pierwszych wie­kach Kościoła. Uzasadnienie jego stosowania podają św. Ambroży, św. Augustyn, św. Cy­ryl Aleksandryjski i inni. To samo czyniły synody, szereg dokumentów papieskich i nauka Kościoła aż do naszych czasów. Znalazła ona także swój wyraz w Kodeksie Jana Paw­ła II z 1983 r. Obecnie więc małżeństwo zawarte przez dwie osoby nieochrzczone, żyjące w małżeństwie naturalnym, zostaje rozwiązane na mocy przywileju Pawłowego dla dobra wiary strony, która przyjęła chrzest, przez sam fakt zawarcia nowego małżeństwa przez stronę ochrzczoną, jeśli strona nieochrzczona odeszła (kan. 1143 § l i 2).

Nim jednak strona ochrzczona skorzysta z przywileju Pawłowego, należy upewnić się, że strona nieochrzczona chce odejść, nie zamierzając spokojnie współżyć z nowo ochrzczonym współmałżonkiem „bez obrazy Stwórcy”, czyli bez stworzenia temuż współmałżonkowi konfliktów sumie­nia, narażania go na grzechy, a tym samym wystawiania na próbę jego zbawienia. Każda sytua­cja musi być dokładnie zbadana. Stąd też prawodawca kościelny określa ściśle warunki, jakie należy spełnić przed zastosowaniem tegoż przywileju^[32].

Aby strona ochrzczona mogła ważnie zawrzeć nowe tym razem już sakramentalne małżeństwo, na­leży najpierw stronie nieochrzczonej postawić jasno sformułowane pytania: l) czy i ona chciała­by przyjąć chrzest; 2) czy przynajmniej chciałaby zgodnie mieszkać ze stroną ochrzczoną, bez obrazy Stwórcy^[33].

Mocą pełni władzy papieskiej

Diametralnie inna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy nowo ochrzczony mężczyzna był przed ślubem poligamistą lub kobieta miała kilku mężów. Prawo Kościoła katolickiego poucza nas, że nieochrzczony, który miał równocześnie przed chrztem kilka żon nieochrzczonych, po przyjęciu chrztu w Kościele katolickim, jeśli mu trudno pozostać z pierwszą żoną, może zatrzymać jedną, z nich, oddalając pozo­stałe. To samo odnosi się, do kobiety nie ochrzczonej, która miała równocześnie kilku mężów nieochrzczonych^[34].

W wypadkach, o których mowa, po przyjęciu chrztu małżeństwo winno być zawarte z zachowaniem formy prawnej Kościoła, z uwzględ­nieniem w razie potrzeby także przepisów o małżeństwach mie­szanych oraz innych wymogów prawnych^[35].

Nowo ochrzczony nie może jednak zawrzeć mał­żeństwa z inną osobą niż spoza liczby dotychczasowych współmał­żonków. Jeśliby wśród wielu żon poligamisty znajdowała się jedna ochrzczona: katoliczka bądź niekatoliczka, która mogła znać prawo Boże o nierozerwalności małżeństwa, to wtedy właśnie z nią jest on zobowiązany zawrzeć nowy związek małżeński^[36].

Separacja jest zerwaniem lub zaniechaniem wspólnego życia dwojga małżonków bez zrywania zawiązanego przez nich sakramentalnego węzła małżeńskiego. Wspólnota życia małżeńskiego wchodzi w zakres praw i obo­wiązków małżeńskich, ale nie należy do istotnych przymiotów samego małżeństwa. Kościół naucza, iż mąż i żona mają obowiązek i prawo zachowania wspólnoty życia, chyba że usprawiedli­wia ich zgodna z prawem przyczyna^[37]. Małżeńską wspólnotę życia tworzą: wspólne zamieszkanie, stół i łoże. Czasami jednak powstają takie okoliczności czy przyczyny, któ­re pozwalają lub nawet wymagają czasowego lub trwałego zniesienia tej wspólnoty. Chodzi tu o separację małżonków, która zwalnia ich od obowiązku wspólnego zamieszkania i oddawania małżeńskiej powinności. W dalszym ciągu trwa jednak węzeł małżeński, który nie pozwala małżonkom na zawarcie nowego związku małżeńskiego z inną osobą. Roz­dział ten może być dozgonny, bez obowiązku wznawiania kie­dykolwiek wspólnoty życia, lub też czasowy, kończący się upły­wem ustalonego czasu lub w razie ustania jego przyczyny.

Jako przyczyny separacji wymienia się:

1.      cudzołóstwo;

2.      poważne niebezpieczeństwo, którego źródłem jest współ­małżonek, dla duszy i ciała drugiej strony;

3.      poważne niebezpieczeństwo pochodzące od jednego z mał­żonków dla potomstwa;

4.      zbyt trudne życie wspólne dla jednej ze stron spowodowa­ne innymi przyczynami, pochodzącymi od współmałżonka^[38].

Jeśli chodzi o cudzołóstwo, to Kościół poucza: Chociaż bardzo zaleca się,, aby współmałżonek, pobudzony chrześcijań­ską miłością, i zatroskany o dobro rodziny, nie odmawiał stronie cudzołożnej przebaczenia oraz nie zrywał z nią życia małżeń­skiego, to jednak, gdy wyraźnie lub milcząco nie darował winy, ma prawo przerwać pożycie małżeńskie, chyba ze zgodził się, na cudzołóstwo, albo stał się, jego przyczyną, lub sam także popełnił cudzołóstwo^[39].

Cudzołóstwo może więc być powodem separacji, jeśli strona niewinna nie zdobyła się na przebaczenie. Przy tym należy zaznaczyć, że akt cudzołóstwa musi być świadomy i w pełni dobrowolny, nie wystarczy gwałt lub działanie pod wpływem środków odurzających, np. tabletka gwałtu. Fakt cudzołóstwa musi być pewny i nie może opierać się jedynie na podejrzeniach lub donosie.

Mimo udowodnionego cudzołóstwa strona niewinna traci prawo do separacji, gdy:

1.      wyraźnie lub milcząco darowała winę współmałżonkowi;

2.      sama zgodziła się na wspomniany występek drugiej strony;

3.      stała się przyczyną cudzołóstwa;

4.      sama również popełniła cudzołóstwo^[40].

W przypadku cudzołóstwa, jeśli współmałżonek niewinny sam zerwał dobrowolnie współżycie małżeńskie, powinien w ciągu sześciu miesięcy wnieść sprawę o separację do kompetentnej władzy kościelnej, która, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, rozważy, czy niewinny współmałżonek mógłby być skłoniony do darowania winy i nie przedłużania separacji na stałe^[41].

Na zakończenie omawiania tematu separacji i jednej z jej przyczyn, jakim jest cudzołóstwo, warto przytoczyć bardzo stare, pochodzące mniej więcej ze 150 roku świadectwo, mówiące, jak pierwsze gminy chrześcijańskie rozumiały opuszczenie współmałżonka na wypadek cudzołóstwa^[42]. Autorem tekstu jest Hermas, jego zaś dzieło — Pasterz — jest jednym z najważniejszych pism starochrześcijańskich:

„Panie — powiedziałem — Jeśli kto ma żonę, która wierzy w Pana,

I przekonał się, że ona popełnia cudzołóstwo, czy grzeszy mąż, jeśli dalej z nią żyje razem?”

„Tak długo, póki nie wie — odpowiedział — nie grzeszy.

Jeśli się jednak mąż dowie o jej grzechu, a niewiasta nie pokutuje, ale trwa w swym porubstwie, i mąż dalej z nią żyje razem, staje się współwinny jej grzechu, i bierze udział w jej cudzołóstwie”.

„Jakżeż tedy, o panie — pytałem — ma postąpić mąż, jeśli żona trwa w swej namiętności?”

„Niechże ją oddali — odrzekł — a mąż niech żyje samotnie

Jeśli zaś oddali swą żonę i pojmie inną, tedy i on cudzołoży”.

„A jeśli, o panie — pytałem — niewiasta po swym oddaleniu pokutuje, i chce powrócić do swego męża, czy on jej nie powinien przyjąć z powrotem?”

„Z pewnością — odrzekł — jeśli mąż jej nie przyjmie, grzeszy i wielką na siebie ściąga winę. Powinno się przecie przyjąć tego, który zgrzeszył, a czyni pokutę. A zatem dla tej pokuty mężowi żenić się nie wolno. Oto jak się żona i mąż powinni zachowywać”^[43].

Przytoczony tekst dostarcza również dowodu na to, że pierwsze gminy chrześcijańskie znały i praktykowały separację małżonków, choć nie używano jeszcze tego określenia. Niemniej jednak skutek stosowanego rozwiązania był taki sam – rozdział pożycia, stołu i łoża bez możliwości zawarcia powtórnego małżeństwa przez obie strony.

Małżeństwo zawarte nieważnie. Katechizm Kościoła Katolickiego naucza, że…

..Kościół, po zbadaniu sytuacji przez kompetentny trybunał kościelny, może orzec „nieważność małżeństwa”, to znaczy stwierdzić, że małżeństwo nigdy nie istniało. W takim przypadku obie strony są wolne i mogą wstąpić w związki małżeńskie, licząc się z naturalnymi zobowiązaniami wynikającymi z poprzedniego związku^[44].

Przepisy prawa Kościoła rzymskokatolickiego wskazują na trzy rodzaje okoliczności, które powodują nieważne zawarcie małżeństwa, są nimi: przeszkody zrywające, które istniały w chwili zawierania małżeństwa, a od których nie uzyskano dyspensy lub nie można ich dyspensować, bo pochodzą z prawa Bożego; wady i braki zgody małżeńskiej oraz braki dotyczące formy kanonicznej, których analiza w niniejszej dysertacji zostanie pominięta^[45].

            Do przeszkód zrywających małżeństwo zaliczamy:

1.      niewystarczający wiek – prawo kościelne przewiduje 16 lat dla mężczyzny i 14 lat dla kobiety;

2.      impotencja seksualna^[46], która musi być uprzednia (przed małżeństwem) i trwała – podstawą tej przeszkody jest naturalne prawo Boże i Kościół nie udziela od niej dyspensy; niepłodność nie jest ani przeszkodą, ani przyczyną do orzeczenia nieważności^[47] chyba, że byłaby ona podstępnie zatajona (błąd co do przymiotu osoby);

3.      związek małżeński, nawet niedopełniony- przeszkoda ta pochodzi z pozytywnego prawa Bożego;

4.      różnica religii zachodząca między katolikiem i osobą nieochrzczoną – do ważności małżeństwa wymagana jest dyspensa lub przyjęcie chrztu przez osobę nieochrzczoną;

5.      święcenia kapłańskie – źródłem tej przeszkody jest prawo kościelne, ustaje ona na skutek dyspensy Stolicy Apostolskiej;

6.      wieczysty i publiczny ślub czystości złożony w zakonie;

7.      porwanie kobiety;

8.      zabójstwo własnego małżonka w celu poślubienia innej osoby lub małżonka osoby, którą pragnie się poślubić;

9.      pokrewieństwo – cała linia prosta i linia boczna do 4 stopnia włącznie^[48];

10.  powinowactwo zachodzące pomiędzy mężem a krewnymi żony oraz pomiędzy żoną i krewnymi męża;

11.  „przyzwoitość publiczna” wymaga, aby mężczyźni i kobiety, żyjący ze sobą w konkubinacie, po śmierci jednego z nich, nie żenili się ze wstępnymi i zstępnymi drugiej strony^[49];

12.  pokrewieństwo „prawne” oparte na adopcji^[50].

Drugą grupę przyczyn nieważności stanowią zaburzenia zdolności myślenia oraz wyboru człowieka lub brak szczerości małżeńskiego oddania. Ponieważ Chrystus podniósł małżeństwo do godności sakramentu, dlatego tak wielkie znaczenie ma zgoda, którą wyrażają zawierający małżeństwo. W związku z powyższym małżeństwo jest nieważne, gdy zawiera go osoba:

1.      nie mająca wystarczającego używania rozumu;

2.      ma poważny brak rozeznania co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich;

3.      z przyczyn psychicznych jest niezdolna do podjęcia obowiązków małżeńskich;

4.       nie posiada podstawowych znajomości odnośnie tego, czym jest małżeństwo;

5.      będąca w błędzie, co do osoby lub zasadniczego przymiotu małżonka;

6.      została podstępnie wprowadzona w błąd, co do przymiotu małżonka, jeśli ten przymiot z natury swej może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego;

7.      pozytywnym aktem woli wykluczająca samo małżeństwo lub jakiś jego istotny element czy przymiot (np. zrodzenie potomstwa);

8.      stawiająca warunek co do przyszłości tzw. zgoda warunkowa (jeśli warunek dotyczy przeszłości lub teraźniejszości: małżeństwo zawarte pod tego rodzaju warunkiem jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku^[51].);

9.      ulegająca przymusowi lub pozostająca pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz wywołanej umyślnie lub nieumyślnie^[52].

* * *

Z analizy przytoczonych tekstów jasno wynika, że w Kościele katolickim niedopuszczalnym jest rozwiązanie sakramentalnego węzła małżeństwa ważnie zawartego i dopełnionego. Takiej władzy nie posiada nawet papież, jako Namiestnik Chrystusa na ziemi. W związku z tym małżonkowie są powołani do pełnego zaangażowania się do budowania trwałego i pełnego miłości współżycia i do realizacji jedności i wspólnoty, jakiej chciał sam Bóg^[53].

W sposób dobitny przypomniał o tym Jan Paweł II w swoim przemówieniu do Trybunału Roty Rzymskiej w 2000 r.:

…sakramentalne małżeństwo zawarte i dopełnione nigdy nie może zostać rozwiązane, nawet mocą władzy papieskiej. Twierdzenie przeciwne prowadziłoby do wniosku, że nie istnieje żadne małżeństwo absolutnie nierozerwalne, co byłoby sprzeczne z sensem nauczania o nierozerwalności węzła małżeńskiego, które Kościół zawsze głosił i nadal głosi^[54].

W związku z tym określanie terminem „rozwód” (nawet w potocznym nazewnictwie) orzeczeń Trybunału Roty Rzymskiej stwierdzających nieważność jakiegoś małżeństwa jest błędne i nie ma żadnych podstaw w prawie i tradycji Kościoła rzymskokatolickiego.