„Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn”

                                                                       Arystoteles

            Nie tak dawno na Frondzie rozgorzała na chwilę dyskusja o nauce, w szczególności humanistyce, i jej związkach z relatywizmem. Na prośbę @Matematyka chciałbym zamieścić zaprezentowany tam mój głos w dyskusji na temat nauki, jej celu i roli relatywizmu w badaniach naukowych. Jeszcze tylko gwoli wyjaśnienia pod terminem nauka rozumiem w tym wpisie tzw. nauki szczegółowe. W tym wpisie chciałbym podjąć dwie kwestie: po pierwsze spróbować zmierzyć się z problemem, co właściwie jest celem nauki; a po drugie odnieść się do relatywizmu dominującego obecnie w humanistyce (w szczególności w humanistyce rozumianej na sposób postmodernistyczny).

            Moim zdaniem tym, co wyróżnia naukę spośród wszystkich innych dziedzin działalności człowieka, takich jak gospodarka, sztuka, polityka, czy religia jest koncentracja na problemie wyjaśnienia świata. Trywializując, centralnym pytaniem nauki jest „jak działa świat?”. Ma to o tyle istotne znaczenie, że właśnie owo dążenie do wyjaśniania odróżnia naukę od innych dziedzin działalności ludzkiej. Dla przykładu główną myślą gospodarki jest dążenie do zaspokajania potrzeb człowieka, polityki do organizacji życia społecznego, a sztuki poszukiwanie piękna oraz dawanie wyrazu ludzkim uczuciom i ideom. Nie możemy zatem nazwać naukowcem, kogoś, kto nie próbuje zrozumieć sposobu działania świata, a ogranicza się tylko do jego opisu- taka osoba jest bowiem kronikarzem, kolekcjonerem bądź krajoznawcą, lecz nie badaczem. Podobnie nie uznamy za naukowca osoby, która wykorzystuje pewne procesy lub zjawiska, lecz nie dąży do ich zrozumienia i wytłumaczenia. Dobrym przykładem na tą drugą postawę (nazwijmy ją tu rzemieślniczą) jest prehistoryczny kowal, który nie rozumiał kując żelazo istoty procesu zmiany stanu skupienia, a jedynie korzystał bezwiednie z jego efektów. Myślę więc, że zgodzimy się, iż celem nauki jest WYJAŚNIENIE świata.

            Płyną z tego dwa wnioski istotne dla naszych rozważań. Po pierwsze samo opisanie danego zjawiska nie jest jego wytłumaczeniem, a co za tym idzie zatrzymanie się na tej płaszczyźnie nie może być uznane za uprawianie nauki. Opis jest jedynie otwarciem drzwi do świata prawdziwych badań, koncentrujących się na analizie i wytłumaczeniu danego procesu. Po drugie nie jest celem nauki odpowiedź na pytanie po co istnieje świat? To drugie pytanie jest bowiem esencją teologii i filozofii. W odniesieniu do tego drugiego problemu rodzą się zresztą poważne wątpliwości o relacje między teologią i filozofią z jednej strony, a naukami szczegółowymi (w szczególności przyrodniczymi z drugiej)- postaram się zająć tą kwestią w którymś z następnych wpisów.

            Dopiero w kontekście powyższych rozważań można sensownie odpowiedzieć na pytanie o cel humanistyki (nauk empirycznych społecznych). Podobnie, jak w przypadku nauk przyrodniczych, jest nim wyjaśnianie świata. Różni je od nauk przyrodniczych jedynie przedmiot badań- podczas, gdy tamte zajmują się naturą, to humanistyka bada kulturę. Natomiast dominująca we współczesnych naukach społecznych metodologia antypozytywistyczna (dominująca m.in. w postmodernizmie) twierdzi, że celem humanistyki nie jest wyjaśnianie kultury, lecz zrozumienie jej w kategoriach w których rozumieli/rozumieją ją jej twórcy. Tytułem przykładu, o ile w pierwszej orientacji badawczej istotne jest wytłumaczenie dlaczego upadła Rzeczpospolita Obojga Narodów, o tyle w drugiej to pytanie będzie brzmiało w istocie „jakie, zdaniem ówczesnych Sarmatów, były powody upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów”.

            Nieuniknioną konsekwencją współczesnej wizji humanistyki jest koncepcja wieloprawdy. Przyczyną jest fakt, iż danej zjawisko można oglądać z różnych perspektyw, co owocuje odmiennymi diagnozami na temat jego przyczyn i przebiegu, co postmoderniści lubią określać jako różne „narracje”. Przykładowo zupełnie inne powody upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów przedstawi nam szlachcic, inne twórca Konstytucji Trzeciego Maja, a jeszcze odmienne Prusak, czy Moskal. Postmoderniści lubią wyciągać z tego wniosek, iż wszystkie opowieści są tyle samo warte, gdyż każdy ma swoją opowieść. Z reguły prowadzi to do relatywizowania najpierw przyczyn i przebiegu zjawisk społecznych, a potem również ich wartościowania – najpierw według kryteriów jakiejś jednej, konkretnej kultury, a następnie już czysto indywidualnych. Tą drogą dochodzimy do stanu współczesnego, kiedy zaczynają się pojawiać twierdzenia, że naukowcy (w rodzaju historyków, biologów, czy antropologów) udowodnili, że np. homoseksualizm jest moralny.

            W istocie jednak zarysowany powyżej trend rozumowania opiera się na sofizmacie – z faktu istnienia wielu opinii na jeden temat, w żaden sposób nie wynika, że wszystkie one są tyle samo warte. Wręcz przeciwnie, jeżeli jedna z nich jest prawdziwa, to z konieczności logicznej wszystkie inne musza być fałszywe. Ewentualnie może też być tak, że wszystkie są fałszywe, a prawdziwej jeszcze nie sformułowano. Natomiast jest wykluczone, by wszystkie opinie były równie prawdziwe.

Nie da się także nie zauważyć, że współczesna humanistyka z jej dążeniem do rozumienia kultury w kategoriach jej twórców w istocie rzeczy sprowadza się do kolekcjonowania opinii wygłaszanych z różnej perspektywy. W odniesieniu do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów dowiemy się więc, że szlachcic powiedział „A”; chłop „B”; Prusak „C”, a Moskal „D”, natomiast nie dowiemy się jaka była prawdziwa przyczyna tego upadku. Z tego względu postmodernistyczna humanistyka przestaje być nauką, gdyż niczego nie wyjaśnia, a ogranicza się do kolekcjonowania opinii, ewentualnie tworzenia własnej „narracji”, która nie rości sobie praw do wyjaśnienia określonego zjawiska.

            Wreszcie szukanie różnych punktów widzenia, jako ostateczny cel nauki prowadzi do katastrofalnych rezultatów w dialogu z naukami przyrodniczymi, które aż do dnia dzisiejszego koncentrują się na szukaniu prawdy poprzez wyjaśnienie zjawisk i procesów. Jeżeli bowiem przyczyną jakiegoś zjawiska społecznego było zjawisko przyrodnicze, które nie było rozumiane w czasie zajścia danego zjawiska społecznego, to siłą rzeczy ówczesne narracje nigdy nie doprowadzą nas do trafnego wyjaśnienia przyczyny analizowanego zjawiska. Tytułem przykładu, jeżeli starożytna cywilizacja upadła wskutek degeneracji środowiska związanej z jego nadmierną eksploatacją przez człowieka, to w żadnym starożytnym opisie nie znajdziemy tej przyczyny. Przeczytamy tam zapewne o lenistwie chłopów, odebraniu mandatu niebios, najazdach barbarzyńców, ale nie o tej właściwej i głównej przyczynie, gdyż ówcześni ludzie po prostu jej nie rozumieli. Z tych względów, jeżeli wizja świata danej kultury jest nieadekwatna do rzeczywistego stanu rzeczy, to siłą rzeczy nigdy nie znajdziemy właściwego wytłumaczenia procesów społecznych. Ponadto, w dialogu z naukami przyrodniczymi ewidentnie widać błąd rozumowania, że wszystkie wytłumaczenia są tyle samo warte.

            Trzy powyższe argumenty decydują o tym, że humanistyka rozumiana na sposób postmodernistyczny nie tylko nie jest nauką, wskutek zatrzymania się na poziomie czysto deskryptywnym, lecz również często jest bezużyteczna w praktyce, gdyż nie potrafi wskazać prawdziwych związków przyczynowo-skutkowych, przez co nie ma potencjału wyjaśniającego. Konieczny jest więc powrót do bardziej tradycyjnej wizji, skupionej na wyjaśnianiu świata, a nie tylko opisywaniu go, co czyni współczesna humanistyka. Oczywiście wytłumaczenie zjawisk w kulturze nie jest łatwe, gdyż w naukach społecznych występują nie tylko wszystkie problemy epistemologiczne i metodologiczne nauk przyrodniczych, lecz również wiele swoistych jedynie dla humanistyki.

            Niemniej jednak ta droga, choć trudna i usłana cierniami, jest jedyną możliwą, jeśli humanistyka ma ambicje pozostać nauką, gdyż tylko tak, próbując odkryć pewne prawidłowości i zrozumieć działanie kultury, może ona próbować wytłumaczyć świat. Opis danego fenomenu jest bowiem jedynie pierwszym stopniem do prawdziwej nauki, którą jest wyjaśnienie zjawiska. W przeciwnym wypadku nauki społeczne są skazane na bycie złomowiskiem wzajemnie sprzecznych teorii naukowych, amalgamatem dawnych przekonań, niesprawdzonych hipotez – dziwaczną hybrydą intelektualną, nierzadko podlaną jeszcze ideologicznym bełkotem. To ostatnie jest tym groźniejsze, że w przeciwieństwie do nauk ścisłych, gdzie wtręty ideologiczne są dość rzadkie (kiedyś łysenkizm, teraz LGBT) w humanistyce jest ich na pęczki (w zasadzie wszystkie –izmy, ze szczególnym uwzględnieniem marksizmu, postmodernizmu i nacjonalizmu).

            Podsumowując więc zrozumienie innych kultur jest ważne, ale w istocie jest celem drugorzędnym, gdyż otwiera ono jedynie drogę do wyjaśnienia procesów społecznych poprzez konfrontowanie efektów różnych wizji i opinii o nich oraz ocenę tychże wizji w świetle logiki i naszej wiedzy o naukach przyrodniczych, co umożliwi ich falsyfikowanie. W ten sposób winno następować stopniowe przybliżanie się do prawdziwego obrazu kultury i człowieka. Na tej drodze czeka na naukę wiele raf, z których jedną z najpoważniejszych jest proponowane przez współczesną humanistykę ograniczenie się do poziomu czysto deskryptywnego. Opisanie innych, w szczególności rzekomego konfliktu nauk szczegółowych z metafizyką (teologią i filozofią); trudności z przezwyciężeniem balastu historycznego, jakim jest pamięć o humanistyce w służbie totalitaryzmu oraz ideologizacji nauki, to już temat na zupełnie inną opowieść.

Tryptyk naukowy:

Część druga

Część trzecia