Dla Dostojewskiego źródtem demonicznych idei był Zachód, skąd pochodziły największe, według niego, zagrożenia: liberalizm, materializm i katolicyzm. Rosyjski pisarz miał całkowitą rację twierdząc, że Zachód jest wylęgarnią zabójczych dla Rosji doktryn. Jedną z nich okazała się importowana z Niemiec idea Volku — narodu rozumianego jako wspólnota idealna. Nosicielem tej właśnie idei jest Szatow, a jej największym propagatorem w Rosji — Dostojewski.

DECYDUJĄCY wpływ na dzieje nowożytnej Rosji wywarły zachodnie idee, pośpiesznie rusyfikowane i wprowadzane w życie z fatalnym skutkiem. Fenomen ten wyjaśnił Mikołaj Bierdiajew: „Rosja pozostała poza nawiasem potężnego humanistycznego ruchu czasów nowożytnych. Rosja nie przeżywała renesansu i duch renesansu obcy był narodowi rosyjskiemu. Rosja wybitnie była Wschodem i taką pozostała do naszych dni. W niej nigdy nie rozwinęła się całkowicie zasada osobowości. Bogaty rozkwit osobowości ludzkiej pozostał dla niej nieznany. Ale Rosjanie przyswoili sobie aktualne owoce humanizm u europejskiego w epoce jego rozkładu, wówczas gdy niszczył on sam siebie i zwracał się przeciwko boskiemu pochodzeniu człowieka'".

Demoniczne idee

Wpływ zachodnich idei na społeczeństwo rosyjskie w doskonały sposób przedstawił Fiodor Dostojewski w Biesach. Na kartach tej powieści stworzył on postać Szatowa — nosiciela rosyjskiej idei narodowej. Dostojewski jest niewątpliwie najwybitniejszym przedstawicielem rosyjskiego ducha narodowego. Ten aspekt jego twórczości dostrzegli przede wszystkim ci pisarze, którzy sami byli wyrazicielami podobnych idei. Według Stanisława Brzozowskiego, „Dostojewski całe życie walczył z demonizmem . Czuł w sobie dziejową bestię i nie chciał, nie móg ł się jej wyrzec, wiedział bowiem, że każdy naród musi sam z siebie wydobywać swą siłę, że naród rosyjski musi przyjąć dusz ę rosyjską, wrosnąć w niej, jeśli chce coś zdziałać" 2 . W przedmowi e do niemieckiego wydania dzieł autor a Biesów Moeller van den Bruck napisał: „Dostojewski zawarł w tysiącu nowych rozważań nie tylko ca­ łą Rosję, lecz również cały świat słowiański ze wszystkimi różnymi narodowo­ ściami, kastami i typami, od prostego muzyka do petersburskiego arystokraty, od nihilisty do biurokraty, od zbrodniarza do świętego" 3 . Spośród wielu autorów usiłujących wyjaśnić fenomen Dostojewskiego najbliższy jego zrozumienia jest chyba Wasyli Rozanow, który w przedmowi e do pełnego wydania dzieł pisarza z 1894 r. napisał: „Skąd bierze się u artysty owa siła poznawcza i jaka jest rola genialnej jednostki w dziejach ludzkości? Wydaje się, że zarówno siłę, jak i rolę wyznacza doświadczenie duchowe, znacznie większe u genialnego artysty, niż u przeciętnego człowieka. Konstruuje on w sobie to, co oddzielne w tysiącu istnień ludzkich".

Dostojewski określał siebie jako „realistę wyższego rzędu". Realizm ów polegał na dostrzeżeniu roli, jaką wywierają idee na jednostki i grupy ludzkie. Bierdiajew stwierdza, że każdy z bohaterów Dostojewskiego jest nosicielem jakiejś idei 5 . W jego ujęciu, idee, które spotykamy na kartach powieści Dostojewskiego, różnią się tym od idei platońskich, że stanowią żywą, dynamiczną siłę mogącą prowadzić do zguby, ale także do zbawienia. Koncepcję idei jako demonicznych sił opanowujących zbiorowości ludzkie Dostojewski zastosowa ł przede wszystkim do opisu swoich wrogów ideowych — rewolucjonistów i liberałów. Mott o z Biesów będące cytatem z Ewangelii doskonale ukazuje sposób, w jaki Dostojewski ujmowa ł wpływ idei na społeczeństwo: „A była ta m duż a trzoda świń, pasących się na górze. Prosiły Go więc (złe duchy), żeby im pozwoli ł wejść w nie . I pozwoli ł im. Wted y złe duchy wyszły z człowieka i weszły w świnie, a trzoda ruszyła pęde m po urwi ­ stym zboczu do jeziora i utonęła . Na widok tego co zaszło, pasterz e uciekli i rozpowiedzieli to w mieście i po zagrodach. Ludzie wyszli zobaczyć, co się stało. Przyszli do Jezusa i zastali człowieka, z którego wyszły złe duchy, ubranego i przy zdrowych zmysłach, siedzącego u nóg Jezusa. Strach ich ogarnął. A ci którzy widzieli, opowiedzieli im, w jaki sposób opętany został uzdrowiony".

W liście wysłanym z Drezn a w 1870 r. do Apołlona Majkowa Dostojewski tak ot o wyjaśnia, dlaczego wybrał właśni e ten fragment Ewangelii na mott o swojej powieści: „Tu wydarzyło się to, o czym pisze Ewangelist a Łukasz: [...] Biesy wyszły z człowieka rosyjskiego i weszł y w stad o świń, tzn. Nieczajewów i innych. Potonęł y on e lub poton ą na pewno , a uzdrowiony człowiek, z którego wyszły biesy, siedzi u nóg Jezusowych. Tak i być powinn o. Rosja zwymiotował a tę ohydę , któr ą ją karmiono , a w owych zwymiotowanych nikczemnikach nie ma już, oczywiście, nic rosyjskiego. I niech pa n zapamięt a sobie przyjacielu: kt o traci swój naró d i narodowość , ten traci i wiarę ojczystą, i Boga. Jeśli pragni e pa n wiedzieć — właśni e to jest tema ­ t e m mojej powieści. Nazywa się on a Biesy i stanowi opis tego, jak biesy weszły w stado świń". W swoich powieściach Dostojewski ukazuje całą gamę biesowatych postaci, obłąkanych przez szkodliwe idee . Stosunkowo rzadko natomiast w świecie wykreowanym przez genialnego pisarza występują postaci e owładnięt e pozytywnymi, w rozumieniu autora , ideami. Jednym z takich przypadków jest posta ć Szatowa z Biesów, który jest rosyjskim mesjanistą. Wedłu g Szatowa, „Bóg jest syntezą narodu, wziętego od początku do końca. Nigdy tak nie było, aby wszystkie lub niektór e narody miał y wspólnego Boga, każdy naród miał własnego. Gdy bogi stają się wspólne , jest to oznaka unicestwieni a narodów. Kiedy bogi stają się wspólne , wówcza s umierają i bogi, i wiara w nie, razem z narodami. Im silniejszy jest naród, tym odrębniejszy jest Bóg. [...] Każdy naród ma własne pojęcie o dobre m i złem, i swoje dobr o i zło".

Poglądy Szatowa są tożsame z poglądami, któr e Dostojewski wielokrot ­ nie wyrażał w swojej publicystyce. Źródłe m demonicznych idei dla Dosto - jewskiego był Zachód, skąd pochodził y największe, wedłu g niego, zagrożenia: liberalizm, materializm i katolicyzm. Rosyjski pisarz mia ł całkowit ą rację twierdząc, że Zachó d jest wylęgarnią zabójczych dla Rosji doktryn. Jedną z nich okazała się importowan a z Niemie c idea Volku7 — narod u rozumia ­ nego jako wspólnot a idealna. Nosicielem tej właśni e idei jest Szatow, a jej największym propagatore m w Rosji — Dostojewski.

Od romantyzmu do narodu

Zarówno ideologia volkistowska, jak i rosyjski nacjonalizm wywodzą się z dziewiętnastowiecznego romantyzmu, a na ich ideowy kształt wpłynęła niemiecka filozofia idealistyczna. Rosyjskim odpowiednikiem niemieckiego Volku jest naród — specyficznie rosyjskie pojęcie, na które składa się przekonanie o integralnym związku jednostki ze zbiorowością. Według Mikołaja Bierdiajewa, naród to nie chłopstwo czy prosty lud, ale raczej mistyczna dusza zbiorowości. Szczególnie trafne wydaje się dokonane przez Adama Pomorskiego określenie narodu jako Volku a la Russe". Słowo naród jest nieprzetłumaczalne na język polski. Według słownika, oznacza ono zarówno naród, jak i lud, nie odpowiadając jednak żadnemu z tych określeń. Na gruncie rosyjskim koncepcje narodu jako integralnej całości pojawiły się po raz pierwszy u słowianofili. Według Stanisława Mackiewicza, „słowianofilom zdawało się, że ich ruch jest na wskroś oryginalny, specyficznie rosyjski. W rzeczywistości słowianofilizm stanowił tylko rosyjską odnogę ogólnoeuropejskiego ruchu literackiego, znanego pod nazwą romantyzmu.

Słowianofilizm był to nieco spóźniony romantyzm literacko-polityczny i nie można nawe t powiedzieć, że powstał w Rosji, bo w rzeczywistości ziarna tego ruchu przywiezione były do Rosji z Zachodu. Pierwsi słowianofile byli przeważ­ nie wychowankami uniwersytetów niemieckich, bezpośrednimi uczniami niemieckiego filozofa Hegla lub Schellinga, potem teorie w Niemczech zasłyszane poubierali w strój pseudorosyjski" 9 . Dla rosyjskich wyznawców idei narodu najważniejszym źródłem natchnienia była filozofia Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga. Interesował się on głównie zagadnieniami estetycznymi oraz filozofią przyrody, problematyka społeczna pojawia się w jego pismach okazjonalnie. Historiozofia niemieckiego myśliciela wynika z jego koncepcji estetycznych. Uważał on, że cywilizacja starożytnej Grecji stanowi apogeum rozwoju ludzkości jako czas, w którym nie występowała sprzeczność mię­ dzy zbiorowością a jednostką, co znalazło wyraz w greckiej mitologii i sztuce. Współczesną sobie epokę uważał natomiast za okres upadku cywilizacji.

Według Jurgena Habermasa, „wątkiem przewodnim dla Schellinga jest do­ świadczenie korupcji świata'" 0 . Efektem jest teoria ustroju politycznego zawarta w Stuttgarter Privatvorlesungen, według której w miejsce naturalnej jedności ludzkość stworzyła sztuczną jedność — państwo będące „konsekwencją ciążącego na ludzkości przekleństwa". W pismach Schellinga zawarta jest również wizja przyszłej idealnej cywilizacji będącej swoistą syntezą przyrody i historii. Doktryna Schellinga stała się podstawą do sformułowania przez rosyjskich ideologów tezy o możliwości stworzenia idealnej wspólnoty — narodu.

Fakt, że wyidealizowany naród różnił się znacznie od prawdziwego ludu rosyjskiego nie budził u słowianofili żadnych zastrzeżeń, ponieważ zakładali oni (zgodnie z koncepcją Schellinga), że materialna rzeczywistość prędzej czy później zbliży się do swego ideału. Powielanie koncepcji niemieckich absolutnie nie przeszkadzało słowianofilom głosić, że jedynie oni są nosicielami idei rdzennie rosyjskich. Ogromna popularność Schellinga wśród rosyjskich myślicieli wynikała z faktu, że możliwość realizacji swojej wizji idealnej cywilizacji widział on właśnie w Rosji, która ze względu na zapóźnienie cywilizacyjne była w mniejszym stopniu skażona zachodnim racjonalizmem. Rosyjski propagator Schellinga, Włodzimier z Odojewski, rozwinął jego poglądy na społeczeństwo tworząc w latach 20. XIX w. koncepcję więzi narodowej opartej na irracjonalnym instynkcie przepajającym wszystkich członków wspólnoty narodowej. Ów naturalny instynkt Odojewski przeciwstawił sztucznej i me ­ chanicznej więzi narzucanej społeczeństwu przez państwo. W pracach Odojewskiego pojawia się też rosyjski mesjanizm, który wiąże się z schellingiańską tezą o misji dziejowej Rosji. W swojej utopii zatytułowanej 4338 opisuje on panowanie Rosji nad całym globem.

Radykalne przeciwstawienie państwa i jego instytucji narodowi znalazło najpełniejszy wyraz w stworzonej przez K. S. Aksakowa słowianofilskiej koncepcji własti (władzy) i ziemli (ludu), według której ziemia pozostawiała kierowanie sprawami państwa własti, nie ingerującej z kolei w sposób życia poddanych. Słowianofile twierdzili, że doskonale funkcjonujący w dawnej Rosji układ pomiędzy ziemią a włastią został zburzony przez Piotra I, który wprowadzi ł do Rosji instytucje państwowe nie odpowiadające rosyjskiej tradycji i mentalności. Słowianofilska teoria ustroju państwowego oparta na koncepcji Schellinga zawartej w Stuttgarter Privatvorlesungen jest tylko pozornie anarchistyczna. Potę­ piając instytucje prawne i państwowe, tym bardziej uwypukla ona rolę absolutnego władcy nie skrępowanego w swoich działaniach jakimikolwiek normami państwowymi i prawnymi. Różnice pomiędzy słowianofilami właściwymi, krytykującymi biurokratyczne państwo, a słowianofilami oficjalnymi są pozorne. Przedstawiciele obydwu ugrupowań byli apologetami samodzierżawia.

Spośród oficjalnych słowianofili na szczególną uwagę zasługuje Siergiej Uwarow — miłośnik kultury antyku, a w młodości literat, który w 1832 r. sformułował trójczłonową formułę: „Prawosławie, Samodzierżawie, Wspólnotowość". Hasło to miało wyrażać zarówno zasady polityki rządu, jak i główne cechy narodu — przywiązanie do prawosławia i osoby władcy. Dzięki Uwarowowi, który był długoletnim ministrem oświaty, idee narodowe, propagowane dotąd przez niewielką grupę idealistów, uległy instytucjonalizacji, przenikając do szkolnictwa. Do czasu klęski Rosji w wojnie krymskiej wpływy zwolenników idei narodu ograniczały się do szkolnictwa. W 1856 r. dla wszystkich w imperium stało się jasne, że niezbędne jest przeprowadzenie reform. Paradoksem historii Rosji jest to, że wszelkie reformy odbywają się w niej w następstwie dotkliwych klęsk militarnych. Schem a t ten powtarza się od wojen prowadzonych przez Piotra I aż po Afganistan. Reformy „wiosny posewastopolskiej" dały słowianofilom możliwość realnego wpływu na politykę państwa. Wybitny znawca dziejów Rosji, Jan Kucharzewski, tak opisuje wpływ słowianofili na podstawową dla Rosji reformę agrarną: „Przy debacie nad uwłaszczeniem chłopa za Aleksandra II większość członków komisji była za rozwiązaniem gminy, jako urządzenia szkodliwego dla rozwoju gospodarczego; zdania tego był Łanskoj, ministe r spraw wewnętrznych, bronił gminy najmocniej słowianofil Samarin i jego opinia została w znacznym stopniu uwzględniona. [•••] Trudno o tragiczniejszą iluzję niż złudzenia zarówno zachodowców — słowianofilów, jak i radykalistów — ludowców co do opatrznościowej roli ustroju gminnego" 1 1 .

Przyczyny, dla których Samarin obstawał przy zachowaniu wspólnoty wiejskiej (obszcziny), były natury ideologicznej. Według Jana Kucharzewskiego, „Samarin już w 1847 r. wypowiedział myśl, że idea gminna, kolektywistyczna, do której Zachód dąży drogą rewolucji, w Rosji ziszczona jest już w życiu ludowym" 1 2 . Swoje poglądy Samarin oparł na wydanej w 1842 r. książce Lorenza von Steina Sozializmus und Kommunismus des heutigen Frankreich. Potwierdza to spostrzeżenia Dostojewskiego, że zabójcze dla Rosji idee pochodzą z Zachodu. Koncepcja rzekomo starodawnej, słowiańskiej obszcziny, wynikająca u słowianiofilów z przekonania o wyższości bezpośredniej więzi łączącej członków narodu nad związkami typu formalno-prawnego została w przekonujący sposób obalona w 1854 r. przez Borisa Cziczerina. Okazało się, że obszczina została wprowadzona w XIII w. przez Tatarów, aby ułatwić ściąganie podatków, a pote m instytucję tę przejęli moskiewscy książęta.

Zachowanie obszcziny, będącej, według określenia Stanisława Mackiewicza, „kamieniem węgielnym nędzy wsi rosyjskiej"1 3 , uniemożliwiło powstanie w Rosji warstwy zamożnego chłopstwa. Dopiero w następstwie masowych wystąpień chłopów, palących dwory w czasie rewolucji 1905 r., z inicjatywy premiera Stołypina wydano dekret wprowadzający indywidualną własność ziemi na miejsce własności gromadzkiej. Reformy zmierzające do zniesienia obszcziny i wytworzenia się w Rosji klasy średniej podjęte przez Stołypina po rewolucji 1905 r. były spóźnione. Nie można wykluczyć, że powodzenie tej reformy mogłoby uniemożliwić wybuch rewolucji w Rosji. Doskonale zdawał sobie z tego sprawę Lenin, o czym świadczy następujący cytat z jego Dzieł wybranych: „Stołypinowska konstytucja i stołypinowska polityka agrarna oznaczają nową fazę w obalaniu starego, na wpół patriarchalnego i na wpół feudalnego systemu caratu, nowe posunięcia mające na celu przekształcenie państwa w monarchię klasy średniej [...]. Pustym i głupim demokratycznym frazesem byłoby twierdzenie, że sukces takiej polityki jest w Rosji niemożliwy. Ten sukces jest możliwy! Jeśli polityka Stołypina będzie kontynuowana [...] to struktura agrarna Rosji stanie się całkowicie burżuazyjna" .

Do upadku imperium Romanowych przyczyniła się ideologizacja ni e tylko polityki gospodarczej, ale także społecznej. Podstawowym celem reformy uwłaszczeniowej dla władz carskich było przekształceni e ma s chłopów pań­ szczyźnianych w naród w rozumieniu europejskim, będący świadomą podpo ­ rą tronu. Skala tego przedsięwzięcia, którego podjęli się carscy biurokraci, nie ma sobie równych w dziejach. Zakończyło się on o jednak całkowitym fiaskiem. Sytuacja uwłaszczonych chłopów pogorszyła się ze względu na wysoki przyrost naturalny (w II połowi e XIX w. ludnoś ć Rosji podwoił a się). Równocześnie anachroniczna obszczina utrzymywał a mentalnoś ć rosyjskich chłopów na poziomi e społeczeństwa pierwotnego. Pod wpływem koncepcji ideologów narodu władz e carskie starały się utrzyma ć tradycyjne, patriarchalne stosunk i na wsi rosyjskiej. Dlatego też nie rozwijano szkolnictwa wiejskiego i ni e inwestowano w rolnictwo (z którego pochodził a większość dochodów państwa rosyjskiego) obawiając się, że mogłob y to rozbić uznawan ą za ideał struktur ę społeczną wsi rosyjskiej.

Od idei bogonośca do Rasputina

Pomim o wszystkich nieszczęść i przeciwnośc i losu u schyłku życia Dosto ­ jewski zatriumfował , zapraszany na dwór carski ni e tylko jako znany pisarz, ale przede wszystkim jako ideolog rosyjskiego mesjanizmu, natchnion y prorok światowej misji narodu. Umiera ł świadom własne j wielkości oraz roli, jaką jego idee odegrają w przyszłości. Ann a Dostojewsk a pisze we wspomnieniach, że jej mą ż mia ł zwyczaj otwierani a Ewange ­ lii na chybił trafił i odczytywania pierwszej strony, gdy rozmyślał lub mia ł jakieś wątpliwości. Prawdopodobni e w ten właśni e sposób pojawiło się ewangeliczne mott o w Biesach, a być moż e nawe t pomys ł napisani a powieści. Ann a pisze, że w przeddzień swojej śmierci jej mą ż „sam otworzy ł świę­ tą księgę i poprosi ł o odczytanie". Otworzył a się on a na Ewangelii Św. Mateusza : „Ale Jan powstrzyma ł Go, mówiąc : Ja winiene m być ochrzczony prze z ciebie, a ty idziesz do mnie ? A Jez us odpowiadając rzekł mu : Zaniechaj tego teraz , bo tak ci na m przystoi wypełnić wielką sprawiedliwość".

„Słyszysz: «Zaniechaj tego!» A więc oznacz a to, że umr ę — powiedzia ł mąż i zamkną ł księgę. [...] Prosiłam, aby odpoczął , usnął . Mąż posłucha ł mnie , więcej nic nie mówił , jednakż e na jego obliczu malowało się takie ukojenie, że widoczne było, iż myśl o śmierci nie opuszcza go i nie lęka się odejścia na tamte n świat". W 1918 r. zginął najgorliwszy wyznawca idei głoszonych przez Dostojewskiego — car Mikołaj II. Aby zrozumieć zależ­ ność pomiędzy wizytami Dostojewskiego na dworze carskim w 1880 r., a śmiercią rodziny panującej w 1918 r., należy przeanalizować zarówno idee Dostojewskiego, jak i sposób, w jaki zostały wprowadzone w życie za panowania Mikołaja II. Podobnie jak na słowianofili decydujący wpływ na Dostojewskiego wywar­ ły estetyczne i etyczne koncepcje Schellinga. Wpływ niemieckiego filozofa przejawił się przede wszystkim w mesjanizmie Dostojewskiego. Ze wczesnymi słowianofilami Dostojewskiego łączyła idea narodu i przekonanie o doniosłej roli prawosławia w dziejach Rosji. Wcześni słowianofile akcentowali przewagę społeczeństwa nad państwem. W późniejszym okresie, gdy słowianofile zaczęli wpływać na politykę państwa, nastąpiło charakterystyczne przesunięcie akcentów. Zarówno Samarin, jak i twórca imperialistycznej koncepcji panslawizmu Danilewski, zdecydowanie opowiadali się za przewagą władzy państwowej nad społeczeństwem.

Stosunek Dostojewskiego do słowianofilów najlepiej ilustruje dialog z Biesów pomiędzy Stawroginem a Szatowem: „Pan powiedział wtedy: — «Nieprawosławny nie moż e być Rosjaninem*. — «Uważam, że to myśl słowianofilska.» — «Nie, dzisiejsze słowianofilstwo zaparło się jej. Dziś ludzie zmądrzeli»". O wo dzisiejsze słowianofilstwo reprezentował Danilewski, którego imperialne koncepcje Dostojewski przyjął z zachwytem, dystansując się jednak od jego poglądów na prawosławie. Koncepcja Dostojewskiego jest swoistą syntezą idei wczesnych słowianofili oraz ich bardziej propaństwowo nastawionych kontynuatorów. Rosyjski pisarz połączył ideę religijną z imperialną, tworząc koncepcję rosyjskiego mesjanizmu, a jego poglądy doskonale ilustruje wypowiedź Szatowa w Biesach: „Gdy wielki naród nie wierzy, że w nim jednym jest prawda (właśnie w nim i właśnie wyłącznie), gdy nie wierzy, że on jeden moż e wszystkich wskrzesić i zbawić swoją prawdą, gdy nie wierzy, że jest do tego powołany — przestaje natychmiast być wielkim narodem, staje się jedynie materiałem etnograficznym. Naród rzeczywiście wielki nie poprzestaje nigdy na drugorzędnej roli w ludzkości, nawet na pierwszorzędnej... Gdy traci w to wiarę już nie jest narodem. Lecz prawda jest jedna, więc tylko jeden naród moż e mieć prawdziwego Boga, chociażby inne narody miały własnych, wielkich bogów. Jedyny naród mający w sobie Boga to naród rosyjski".

Mistyczna idea ludu rosyjskiego jako bogonośca wywarła decydujący wpływ na poczynania cara Mikołaja II. Wzniosła idea znalazła jednak koszmarne uosobienie w postaci Rasputina. Idea imperialna, którą za panowania Mikołaja II próbowano realizować, nie licząc się z możliwościami państwa, stalą się bezpośrednią przyczyną upadku imperium. Główne kierunki ekspansji rosyjskiej podyktowane były względami ideologicznymi, nie mającymi wiele wspólnego z realnymi interesami państwa. Zaangażowanie Rosji na Bałkanach, które ostatecznie doprowadziło do wybuchu pierwszej wojny światowej, wynikało z faktu, że historyczną misją Rosji, według oficjalnej ideologii, było zjednoczenie wszystkich Słowian oraz zajęcie Konstantynopola.

Od biesów do rewolucji

Wśród wielkiej liczby książek poświęconych Dostojewskiemu można znaleźć tak­ że pozycje, których autorzy zwracają uwagę na dar profetyczny autora Biesów. Słynne zdanie Dostojewskiego: Wsio w buduszczym stoletiju doczekało się ogromnej liczby interpretacji. Dymitr Mereżkowski w opublikowanej w 1901 r. rozprawie Lew Tołstoj i Dostojewski, Zycie i twórczość określił autora Braci Karamazow jako proroka rosyjskiej rewolucji. W Biesach znajdujemy dokładny opis komunistycznej doktryny: „Każdy członek społeczeństwa pilnuje drugiego i ma obowiązek denuncjować go. Każdy należy do wszystkich, wszyscy do każdego. Wszyscy są niewolnikami równymi w niewolnictwie. W wyjątkowych wypadkach oszczerstwo i zabójstwo. Lecz zawsze równość. Zaczyna się od zniżenia poziomu wykształcenia, wiedzy, talentów. Wysoki poziom wiedzy i talentu dobry jest tylko dla uzdolnionych. Nie trzeba ludzi uzdolnionych! Bardziej uzdolnieni zawsze zdobywali władzę i byli tyranami. Więcej deprawowali niż przynosili korzyści [...]. Wypędza się ich i skazuje na śmierć. Cyceronowi odcina się język, Kopernikowi wykłuwa się oczy, Szekspira się kamienuje! [...] Byle rodzina, byle miłość — a już rodzi się pragnienie własności. Zabijemy to pragnienie. Puścimy w ruch pijaństwo, oszczerstwo, denuncjację! Rozplenimy niesłychaną rozpustę! Każdego geniusza zgasimy dzieckiem. Wszystko pod jeden strychulec! Równość całkowita".

W 1917 r. w Rosji doszli do władzy bolszewicy, którzy wcielili w życie najbardziej ponure proroctwa Dostojewskiego. Kwestię, jak w ogóle mogło dojść do objęcia władzy przez stosunkowo niewielką i powszechnie znienawidzoną partię bolszewików, wyjaśniano już na wiele sposobów. Według błyskotliwej formuły Umberta Eco, większość problemów naukowych i filozoficznych można sprowadzić do pytania: kto jest winien? Dla Aleksandra Sołżenicyna winne są Anglia i Francja, które wciągnęły Rosję do wojny. W tym ujęciu Rosja przystąpiła do wojny, kierując się lojalnością wobec swoich sojuszników. Sołżenicyn ma całkowitą rację, twierdząc, że gdyby nie udział Rosji w pierwszej wojnie światowej, to nie doszłoby do wybuchu rewolucji. Myli się on jednak co do motywów rosyjskiego uczestnictwa w wojnie, gdyż były one natury ideologicznej. Klęski wojenne połączone ze zdumiewającą liczbą błędów popełnionych przez carskich biurokratów utorowały drogę rewolucji. Z pewnością błędem caratu była taktyka przyjęta przez tajną policję polityczną, osławioną Ochranę, która nie zniszczyła kadrowej partii bolszewików, pomimo dokładnego spenetrowania jej przez policyjnych prowokatorów. Robert Conquest pisze, że „generalnie agenci dostali instrukcje zachęcania, a nawet podjudzania Lenina i jego zwolenników do walk frakcyjnych. Wychodzono bowiem z założenia, całkiem słusznego, jak się później okazało, że w ten sposób można najłatwiej doprowadzić do rozbicia i dezorganizacji ruchu rewolucyjnego" 1 5 . Błąd Ochrany, koncentrującej się przede wszystkim na działaniach przeciwko ugrupowaniom rewolucyjnym stosującym terror indywidualny, polegał na umożliwieniu Leninowi kadrowego rozbudowywania ugrupowania, które w decydującym momenci e przechwyciło władzę w państwie.

Panmongolizm a eurazjatyzm

Inspirowana zachodnią filozofią idea narodu, pojmowanego jako idealna wspólnota, nie kończy się w Rosji na Dostojewskim. Zgodnie z jego koncepcją idei jako żywej siły, przybiera coraz to inne postacie, z których najważniejsze to panmongolizm i eurazjatyzm. Twórcą panmongolizmu był Włodzimier z Sołowjow — inny rosyjski myśliciel zafascynowany Schellingiem i zachodnią filozofią. Był on zarówno uczniem Dostojewskiego, jak i jego inspiratorem. Według Sergiusza M. Sołowjowa 1 6 , Bracia Karamazow „zostali napisani pod wpływem Sołowjowa i jego idei. Czytając powieść wyczuwamy to ria każdym kroku. [...] Wydaje się nam, że Dostojewski podzielił Sołowjowa pomiędzy Iwana a Aloszę, przy czym o wiele więcej jego cech ma starszy brat. Sołowjow do pewnego stopnia łączy w sobie olśniewający intelekt i umiejętności dialektyczne «po rycersku wykształ­ conego)) Iwana z łagodnością i dobrocią Aloszy".

W 1878 r. Sołowjow i Dostojewski pojechali wspólnie do Pustelni Optyń- skiej do starca Ambrożego będącego pierwowzorem Zosimy w Braciach Karamazow. Nauki wygłaszane przez Zosimę w rozmowach z Aloszą Karamazowem są wykładem ówczesnych poglądów Sołowjowa. Dalszą ewolucję tak opisuje Sergiusz M. Sołowjow: „Interesujące jest jedno. Chociaż Sołowjow był w końcu lat 70. nie mniej antykatolicki niż sam Dostojewski, ten ostatni przewidział jakby przyszłego Sołowjowa i przedstawi ł go w Iwanie. Iwan jest jedynym bohaterem Dostojewskiego przepojonym duchem kultury katolickiej i nie na próżno Alosza wykrzykuje w przerażeniu: «Jedziesz, aby się przyłączyć do nich (do jezuitów)*. Iwan zaś nazywa starca Zosimę imieniem św. Franciszka z Asyżu —pater seraphicus. Trzeba było genialnej intuicji Dostojewskiego, aby w młodym człowieku, dla którego tradycja Rzymu stanowiła tradycję «antychrystusową», dostrzec przyszłego autora La Russie et l'Eglise Uniwerselle, człowieka, który w 1888 r. usłyszał od swych rosyjskich przyjaciół powtórzone dosłownie słowa Aloszy: «Jedziesz, aby się przyłączyć do nich (do jezuitów)»". Ewolucja ideowa Sołowjowa, który początkowo był sympatykiem słowianofilstwa, a z czasem stał się heroldem europejskiego uniwersalizmu, nie zmienia faktu, że przez całe życie był on wyznawcą idei narodu. Zachodnia opcja rosyjskiego filozofa wynikała z przekonania, że tylko w sojuszu z Zachodem Rosja jest w stanie stawić czoło „żółtemu niebezpieczeństwu".

Podstawą wszystkich teorii nacjonalistycznych jest określenie negatywnego wzorca, w opozycji do którego kształtuje się pozytywną koncepcję własnego narodu. W przypadku nacjonalizmu rosyjskiego możemy wyróżnić ideologie, dla których wzorcem negatywnym jest Zachód (rozumiany jako cywilizacja europejska) bądź też Wschód (rozumiany jako cywilizacja islamu bądź też cywilizacja konfucjańska). Większość koncepcji rosyjskich nacjonalistów oscyluje pomiędzy tymi dwoma biegunami, niekiedy łącząc ich elementy. Określenie rosyjskiej tożsamości w opozycji wobec kultury Orientu jest dziełem Sołowjowa. W latach 90. XIX w. zafascynowany „żółtym niebezpieczeństwem", rozpoczął studia nad historią i kulturą Chin oraz zainteresował się polityką dalekowschodnią. Z tego okresu pochodzi wiersz Sołowjowa Panmongolizm, w którym przepowiada on zniszczenie Rosji przez zjednoczne siły Mongołów i Chińczyków. W swoich artykułach Sołowjow wielokrotnie podkreślał, że nie można skutecznie walczyć z zagrożeniem ze strony panmongolizmu i panislamizmu, jeżeli Rosja nie przezwycięży wewnętrznego schińszczenia. Panmongolizm był dla Sołowjowa zagro­ żeniem wewnętrznym (polegającym na skażeniu rosyjskiego ducha niszczącymi wpływami Orientu w okresie niewoli mongolskiej) oraz zewnętrznym (ze strony Chin, Japonii oraz islamistów). Nacjonaliści uważali Sołowjowa za odstępcę, ponieważ optował on za sojuszem z Niemcami. Krytykowano go także za popieranie poczynań Wilhelma II. Huńska mowa kajzera po zamordowaniu w Pekinie ambasadora Niemiec w 1900 r. została przyjęta przez Sołowjowa z entuzjazmem. Opublikował on także wiersz Smok, w którym porównywał Wilhelma II do Zygfryda walczącego ze smokiem panmongolizmu. Pomimo krytyki ze strony antyniemiecko nastawionych nacjonalistów, poglądy Sołowjowa podzielało wielu przedstawicieli carskiej elity władzy, głównie biurokraci pochodzenia niemieckiego oraz zwolennicy ekspansji Rosji w kierunku południowym i wschodnim.

Idee Sołowjowa wywarły także znaczący wpływ na rosyjską literaturę. W 1900 r. spotkał się on z początkującym literatem, Borysem Bugajewem (piszącym pod pseudonime m Andriej Bieły), którego zafascynowała koncepcja panmongolizmu. Doskonałym obrazem idei Sołowjowa w prozie narracyjnej jest powieść Petersburg z 1910 r. Tytułowe miasto jest, w ujęciu Biełego, siedliskiem mongolizmu, przejawiającego się w poczynaniach carskiej biurokracji (którą reprezentuje senator Ableuchow) i rewolucjonistów (reprezentuje ich syn Ableuchowa). Według Biełego, zarówno ruch rewolucyjny, jak i samodzierżawie są wynikiem ska­ żenia kultury rosyjskiej przez bakcyla mongolizmu. Idea panmongolizmu wywarła ogromny wpływ na poezję Aleksandra Błoka przez pewien czas przyjaźniącego się z Biełym. Dla Błoka panmongoliz m był synonime m nihilizmu i degeneracji niszczącej Rosję. Pogląd ten znalazł najpełniejszy wyraz w poemaci e Scytowie. Eurazjatyzm i panmongolizm wyrastają z nurtu myśli narodowej i akcentują wpływ Wschodu na Rosję. Ogromny wpływ Orientu na kulturę rosyjską jest niewątpliwie skutkiem niewoli mongolskiej rozpoczynającej się od klęski połą­ czonych sił książąt ruskich pod Kałką w 1223 r., a trwającej ponad dwieście lat. Według ideologa eurazjatyzmu Lwa Gumilowa, właściwym twórcą państwa rosyjskiego była nie Ruś Kijowska (jej znaczenie spadło po najeździe Bolesława Chrobrego), ale Złota Orda, od której władcy Moskwy przejęli scentralizowany mode l państwowości. Panujący na Rusi Mongołowie popierali „zbieranie ziem ruskich" przez księcia moskiewskiego Iwana Kalitę, gdyż scentralizowane państwo ułatwiało im ściąganie podatków. Niewola mongolska spowodowała także skierowanie głównych dróg handlowych na wschód, czego efektem było przejmowanie przez rosyjskich kupców obyczajów orientalnych. Po zrzuceniu przez Moskwę mongolskiego jarzma wpływy te nie tylko nie znikły, ale nawet się pogłębiły ze względu na ekspansję państwa rosyjskiego na wschód i południe .

Dla teoretyków panmongolizmu wpływy Wschodu są czymś obcym i szkodliwym. Dla eurazjatów natomiast to właśnie one decydują o oryginalności rosyjskiej kultury. Prekursorem dzisiejszych eurazjatów był Konstantin Leontjew, który ze względu na swoje antymieszczańskie i antyegalitarystyczne poglądy w pełni zasłużył sobie na miano „rosyjskiego Nietzschego". Leontjew podziwiał świat islamu, w którym, według niego, zachował się duch heroizmu, natomiast szczerze nie cierpiał Słowian bałkańskich. Odrębności Rosji wobec Zachodu upatrywał w bizantyjskich korzeniach kultury rosyjskiej. Marian Zdziechowski tak scharakteryzował poglądy Leontjewa: „W indywidualności duchowej Leontjewa najwięcej uderza żywiołowa, namiętna nienawiść do Zachodu, obok nie mniej żywiołowego przywiązania do Rosji... Ale co jest Zachodem, a co Wschodem? Jedno i drugie poddawał Leontjew przenikliwej analizie... Kultura Zachodu streszcza się w oddawaniu czci człowiekowi... Jak Zachód w bezbożnym kulcie człowieka, tak Wschód streszcza się w prawosławiu, czyli prawdziwym, doskonałym chrześcijaństwie..." 1 7 . Akcentując rolę prawosławia, „rosyjski Nietzsche" nawiązuje do koncepcji Dostojewskiego. Leontjewa ze słowianofilami łączy przekonani e o odrębnośc i cywilizacyjnej Rosji, różni go jednak antyegalitaryzm i pogarda dla Słowian. Podobni e jak słowianofile, Leontjew swoją doktrynę opar ł na ideach zachodnich. Tyrady R zakłóconym przez rozwój cywilizacji związku człowieka z naturą, obrzydzenie dla filisterskiej burżuazji oraz heroiczne pojmowanie dziejów stawiają Leontjewa w rzędzie spóźnionych epigonów zachodniego romantyzmu. Leontjew za swoje sympatie protureckie został usunięty ze służby dyplomatycznej, a jego publicystyka nie była szerzej znana. Dopiero za panowania Mikołaja II eurazjaci uzyskali realny wpływ na politykę państwa. Zdziechowski tak opisuje poglądy jednego z wpływowych na dworze carskim eurazjatów — księcia Espera Uchtomskiego: „Słowiańska z mowy i wiary Rosja... jest Azją w najwewnętrzniejszej istocie swojej; pod kruchą powłoką zachodnioeuropejską wszystko w Rosji we wnętrzu jej bytu narodowego jest przesiąknięte, wszystko tchnie głębią wschodnich zapatrywań 1 wierzeń, wszystko owiane ową żądzą wyższych religijnych form bytu... Rosja to odnowiony Wschód, to przyszłość Azji, tylko z Rosją i przez Rosję zrzuci Azja jarzmo narodów Zachodu" 1 8 .

Koncepcje eurazjatyckie za panowani a Mikołaja II stały się podstawą imperialnego programu politycznego, którego realizacja doprowadziła do przegranej wojny z Japonią. Politykę ministra finansów Wittego, który usiłował podporządkować Rosji Chiny przez wpływy gospodarcze, zastąpiono polityką aneksji terytorialnej, co sprowokowało Japonię do kontrakcji. Eurazjatyzm nie zniknął wraz z upadkiem Rosji carskiej. W 1921 r. w Sofii została wydana książka Ischod k Wostoku, Priedczustija i swierszenija, Utwierżdienije Jewrazijcew, zawierająca artykuły księcia Mikołaja Trubieckoja, teologa Gieorgija Florowskiego, geografa Piotra Sawickiego i historyka sztuki Piotra Suwczyńskiego. Odcięcie się od Zachodu doprowadziło z czasem emigracyjnych eurazjatów do kompletnej aberracji, jaką było poparcie dla bolszewickiej Rosji. Na I Zjeździe Organizacji Eurazjatyckiej stwierdzono: „Eurazjaci całkowicie akceptują realizowane w polityce WKP(b ) pryncypialne uznani e ustroju społecznego za służebny wobec interesów ludzi pracy i popierają plan industrializacji mający na celu zapewnienie niezależności gospodarczej Rosji — Eurazji. Równocześnie dążą do przekształcenia ustroju panującego w ZSRR na zasadach eurazjatyzmu". Emigracyjni eurazjaci rozróżniali w rosyjskim komunizmi e dwa nurty: skażony okcydentalizmem trockizm oraz rdzenni e rosyjski leninizm. Według Piotra Suwczyńskiego, „rewolucja odizolowała kontynent bolszewicki i wyprowadziła Rosję z wszystkich układów międzynarodowych i, wbrew woli jej przywódców, przybliżyła państwowoś ć rosyjską ku znalezieniu swego historycznego zadania".

Dzisiejszy eurazjatyzm jest najbardziej wpływowym nurte m rosyjskiego nacjonalizmu. Współcześni ideolodzy eurazjatyzmu usiłują uzasadnić tradycyjny, rosyjski imperializm. Dla Alberta Sobolewa Rosja wręcz zmuszon a jest do stworzenia eurazjatyckiego imperium, gdyż tylko w ten sposób moż e przetrwać. Sobolew łączy rosyjską ideę imperialną ze stworzoną przez niemieckiego geopolityka Karla Haushofer a koncepcją przestrzeni życiowej (Lebensraum). Wiaczesław Połosin z kolei uzasadni a konieczność stworzenia Eurazji planami Opatrzności 1 9 . Najbardziej znaną koncepcję eurazjatyzmu stworzył zmarły w 1992 r. syn poetów — Mikołaja Gumilowa i Anny Achmatowej, wybitny etnograf i historyk — Lew Gumilow. Nawiązuje on do koncepcji Leontjewa, opartej na cyklicznej wizji dziejów. Wzorując się na nim, Gumilow ujmuje dzieje jako następujące po sobie fazy rozwoju i rozpadu2 0 . Wprowadzone przez Gumilowa pojęcie etnosu jest kolejną wersją idei narodu". Podobni e jak naród, etnos w ujęciu Gumi ­ lowa jest wspólnotą, za pośrednictwem której jej członkowie łączą się z Absolutem. Dla Gumilowa rolę Absolutu pełni Kosmos. Procesy rozpadu i rozwoju poszczególnych etnosów wiąże on z promieniowaniem kosmicznym i wybuchami supernowych2 2 . Aspirująca do naukowości teoria Gumilowa jest w gruncie rzeczy koncepcją mistyczną i ezoteryczną.

Wśród współczesnych eurazjatów szczególną rolę spełnia Aleksander Dugin, redaktor czasopisma Elementy. Łączy on rosyjski nacjonalizm z koncepcjami niemieckich „konserwatywnych rewolucjonistów" ora z zachodniej Nowe j Prawicy. Na łamach Elementów systematycznie pojawiają się tłumaczeni a dzieł przedstawicieli niemieckiej rewolucji konserwatywnej: Karla Haushofera , Ernst a Jiingera, Arthur a Moellera van den Brucka, Carla Schmitt a oraz Ernst a Niekischa. Teza Haushofer a o nieuchronnośc i konfliktu pomiędz y państwam i kontynentalnymi a morskimi jest jednym z istotnych elementów doktryny eurazjatyzmu. Równi e istotną rolę w koncepcjach eurazjatów spełnia stworzone przez Haushofera pojęcie „przestrzeni życiowej" — Lebensraumu. Z kolei w swojej pracy pt. Teoria hiperborejska Dugin rozwija pogańsko-ezoteryczne koncepcje niemieckiego myśliciela Herman a Wirtha . Dłu g wdzięczności współczesnych eurazjatów wobe c myśli niemieckiej jest równi e wielki jak dziewiętnastowiecznych słowianofilów wobe c teorii Schellinga. Jednymi z najczęściej publikowanych w Elementach autorów są przedstawiciele europejskie j Nowe j Prawicy. 6\PSDWLDSXEOLF\VWyZWHJR nurt u dla rosyjskich nacjonalistów wynik a z ich programowe ­ go antyamerykani - z m u i antykapitali - zmu. Sam tytuł pis m a jest zresztą zapożyczony od czołowych periodyków Nowej Prawicy: francuskich Elements Alaina de Benoista i włoskich Elementi Marco Tarchiego. Obaj ci redaktorzy zasiadają nawet w radzie programowej rosyjskiego pisma.

Casus Dugina jest dobitną ilustracją tezy Dostojewskiego o zabójczym wpływie biesowatych, zachodnich idei na inteligencję rosyjską. Prawdopodobieństwo przejęcia władzy w Rosji przez ideologów eurazjatyzmu jest obecnie znikome. Niebezpieczeństwo polega raczej na przejmowaniu programu oraz retoryki eurazjatów przez przedstawicieli „nacjonalizmu nomenklaturowego". Wykorzystują oni hasła nacjonalistyczne do promowania polityki imperialnej oraz jako argument przeciw reformom gospodarczym. Ideologizacja życia gospodarczego oraz polityki międzynarodowej Rosji prowadziła już w przeszłości do katastrof o globalnych konsekwencjach...

Adam Kuź

Pismo Poświęcone Fronda 11-12 (1998)